Ըստ V-Dem Ընտրական ժողովրդավարության ցուցիչի (Electoral Democracy Index)՝ 179 երկրների շարքում 2019 թվականին Հայաստանը 79%-ով բարելավել էր դիրքերը (մինչև 0,8 միավոր) և 100-րդ հորիզոնականից առաջացել մինչև 38-րդ՝ արձանագրելով տարածաշրջանում ամենաբարձր ցուցանիշը (տե՛ս Պատկեր 1)[1]:
Ըստ Freedom House-ի գնահատման՝ Կենտրոնական Եվրոպայից մինչև Կենտրոնական Ասիա տարածագոտու 29 անցումային երկրների շարքում Հայաստանը, որն ի դեպ «կիսահամախմբված ավտորիտար վարչակարգով» [2] (Semi-Consolidated Authoritarian Regime) միակ երկիրն էր, հեղափոխությունից հետո գնահատականը նախ 2,57-ից մինչև 2,93 միավոր բարձրացրեց, ապա մինչև 3,00՝ 2019 թվականին գրավելով 21-րդ հորիզոնականը և ընդհուպ մոտենալով «անցումային կամ հիբրիդային վարչակարգով» (Transitional or Hybrid Regime) երկրի կարգավիճակին [3]։
Սակայն հեղափոխությունից ընդամենը երկու տարի անց՝ 2020-ին, Հայաստանում ժողովրդավարության որոշակի նահանջ արձանագրվեց.
-
ըստ EIU Ժողովրդավարության ցուցիչի՝ 86-ից 89-րդ հորիզոնական (167 երկրների շարքում),
-
ըստ V-Dem Ընտրական ժողովրդավարության ցուցիչի (Electoral Democracy Index)՝ 38-ից 39-րդ հորիզոնական (179 երկրների շարքում),
-
ըստ V-Dem Խորհրդակցական ժողովրդավարության ցուցիչի (Deliberative Democracy Index)՝ 33-ից 38-րդ հորիզոնական (179 երկրների շարքում), [4]
-
ըստ V-Dem Մասնակցային (ուղիղ) ժողովրդավարության ցուցիչի (Participatory Democracy Index)՝ 37-ից 46-րդ հորիզոնական (179 երկրների շարքում)։ [5]
-
ըստ Freedom House-ի Անցումային երկրների գնահատականի՝ 0,04 միավոր, պահպանելով նույն հորիզոնականը (29 երկրների շարքում)։
2020 թ. 44-օրյա պատերազմն ու ռազմական դրության պայմաններում երկու ամսից ավելի տևած սահմանափակումները, անկասկած, ունեցել են իրենց բացասական ազդեցությունը ժողովրդավարության նահանջի գործում, սակայն խորքային պատկերը հասկանալու համար անհրաժեշտ է դիտարկել, թե ինչպես են կառավարվել ժողովրդավարացման իրական հնարավորությունները ու վտանգները։
Ժողովրդավարության հնարավորությունները
Ժողովրդավարական առաջընթացի ամենամեծ հնարավորությունը, թերևս, քաղաքական և տնտեսական ներառական ինստիտուտների ստեղծման հնարավորությունն էր։ Ինստիտուտների դերի հետազոտման գործում մեծ ավանդ ունեցող Դ․ Աճեմօղլուի և Ջ․ Ռոբինսոնի կարծիքով՝ ինստիտուտների ստեղծումն ու կայացումը պետությունների հզորացման կարևորագույն նախապայմանն է։ Վերջիններս «Ինչո՞ւ են ազգերը ձախողվում» հայտնի գրքում պնդում են, որ գործուն ժողովրդավարական վարչակարգը նպաստում է հանրության ողջ ներուժը ներառող, ազգի հարաճուն զարգացումն ապահովող ինստիտուտների ստեղծմանը։ Որպես երկրորդ նախապայման նշվում է անառարկելի հեղինակություն վայելող, ժողովրդի կողմից լայնորեն ընդունված, ներառող ինստիտուտների ստեղծմանն ուղղված օրակարգ ունեցող կենսունակ կառավարության առկայությունը։
Հետհեղափոխական Հայաստանում երկու այս նախապայմանն էլ կարծես ապահովված էր։ Հայության մեծամասնությունը միավորվել էր նորընտիր վարչապետի ու կառավարության շուրջ և պատրաստ էր իր գործուն մասնակցությունը բերել ինստիտուտների կայացմանը։ Կառավարությունը, իր հերթին, հանձինս վարչապետի, խոստանում էր ապամոնտաժել նախկին «շահագործող» ինստիտուտներն ու փոխարինել դրանք նոր՝ «ներառող» ինստիտուտներով։
«Շահագործող» մի շարք ինստիտուտներ իսկապես ապամոնտաժվեցին՝ համակարգային կոռուպցիան, զանգվածային ընտրակաշառքների ու տնտեսական մենաշնորhների ինստիտուտները: Դրա հետ մեկտեղ, սակայն, ավելի մեծ թվով «շահագործող» ինստիտուտներ շարունակեցին գործել և խարխլել պետականության հիմքերը՝ պետական կառավարման համակարգում համակարգային նեպոտիզմի, հանրային շահին հակասող կոնֆորմիզմի և օպորտունիզմի ինստիտուտները, կանխակալ իրավապահ ու դատական համակարգերը, միջանձնային և հանրային հարաբերություններում արատավոր բարքերն ու մշակույթը (ատելության խոսք և վիրավորանք, անհանդուրժողականություն, բռնության միջոցով հարաբերությունների պարզում, սին հայրենասիրություն, աշխատանքի ցածր մշակույթ, բանավեճի ցածր մշակույթ, շրջակա միջավայրի աղտոտում և այլն):
«Ներառող» ինստիտուտների ստեղծման հարցում հաջողված կարելի է համարել, թերևս, միայն ազատ և անկախ ընտրությունների ինստիտուտի վերագործարկումը՝ ազատ և մրցակցային երկու համապետական և մի շարք ՏԻՄ ընտրությունների միջոցով։ Սա, անկասկած, առանցքային կարևորության ինստիտուտ է, որը, սակայն, անհրաժեշտ, բայց ոչ բավարար նախապայման է պետական մյուս ինստիտուտների ամրապնդման և տնտեսության զարգացման համար։
Մի շարք կարևոր ներառական ինստիտուտներ մինչ օրս կյանքի չեն կոչվել՝ համալրելով կորսված հնարավորությունների մեր հարուստ շտեմարանը։ Հաշվի առնելով 30 տարվա իրավիճակային կառավարման հայաստանյան տեղապտույտը՝ ամենապահանջված «ներառող» ինստիտուտներից մեկը հայության մտավոր և փորձագիտական ողջ ներուժն օգտագործող ռազմավարական կառավարման և որոշումների կայացման համակարգն էր։ Հեղափոխության օրերի՝ «վարչապետը դու ես» կարգախոսի լավագույն կենսագործումը կլիներ համայն հայության մասնագիտական ու փորձագիտական շրջանակներին խորհրդատվական մակարդակում հաղորդակից դարձնելը ազգային-պետական ռազմավարության մշակմանը՝ համակարգային ու պրոակտիվ կերպով վերջիններիս ներառելով խնդիրների ու ռիսկերի վերլուծության, ինչպես նաև համապատասխան ռազմավարական լուծումներ առաջարկելու գործընթացի մեջ։
Նմանատիպ մոտեցումը հնարավորություն կտար բացազատել ու լիարժեքորեն իրացնել ժողովրդավարական ինստիտուտների ներուժը ազգային-պետական նշանակության որոշումների կայացման գործում՝ քաղաքացիների մասնակցությունը չսահմանափակելով միայն ընտրություններով՝ հիմնված առավելապես ընդհանրական զգայական նախապատվությունների վրա (տես ստորև, օխլոկրատիայի մասին)։
21-րդ դարի թվային տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս ստեղծել ռազմավարական որոշումների կայացման այնպիսի ներառական համակարգ («կենդանի ռազմավարություն»), որը ոչ միայն որակապես նոր մակարդակում կսպասարկեր հայ ժողովրդի ազգային-պետական շահը, այլև նոր խոսք, նոր արժեք ու նորամուծություն կդառնար համաշխարհային խորհրդակցական և մասնակցային (ուղիղ) ժողովրդավարության զարգացման գործում։ Այդպիսի համակարգի հիմքերն ու ճարտարապետությունն ուրվագծվեց 2019 ու 2020 թվականներին, սակայն մինչ օրս այդպես էլ չգործարկվեց՝ թողնելով ազգային-պետական ռազմավարությունը կարգախոսների ու ընդհանուր վերնագրերի, իսկ կառավարության, մասնագիտական հանրույթի ու ժողովրդի միջև բովանդակային կապը՝ e-draft-ի ու ավանդական հանրային քննարկումների մակարդակում։
Վարչապետի 2018 թվականի կոչը, որը պիտի դառնար ևս մեկ կարևոր «ներառող» ինստիտուտ՝ դեպի պետական համակարգ պրոֆեսիոնալ ու մոտիվացված տաղանդների ներգրավման համակարգ, ի հեճուկս առկա նախադրյալների ու ակնկալիքների, այդպես էլ կյանքի չկոչվեց։ Ինստիտուտի ստեղծմանն ուղղված ջանքերը 2020-ին վերջնականապես մարեցին՝ տեղը զիջելով առանձին բացառություններով համեմված ավանդական նեպոտիզմին։
Եվս մեկ կորսված հնարավորություն էր արժեքային և վարքագծային հեղափոխության հնարավորությունը։ Այնտեղ, որտեղ անհրաժեշտ էր առողջ հարկադրական միջոցներով շատ արագ հանրային վերաբերմունք ու վարքագիծ փոխել (օրինակ, փողոցն ու շրջակա միջավայրը չաղտոտելը կամ տրանսպորտային համակարգի անվտանգությունը)՝ խոսքերից ու այդպես էլ կիսատ-պռատ նախաձեռնություններից անդին չանցանք։ Մինչդեռ մյուս հարցերում, որտեղ ոչ թե պատիժն է լավ աշխատում, այլ առաջնորդությամբ օրինակ ծառայելու և մշակույթ տարածելու ինստիտուտը (օրինակ, ատելության խոսքի ու վիրավորանքի բացառումը), ականատես ենք լինում հարկադրական միջոցների։
Ի վերջո որո՞նք են մեր այն ազգային արժեքները, որոնց հիման վրա մենք կկարողանանք ոչ միայն պահպանել ունեցածը, այլ նաև հասնել մեր ազգային ռազմավարական նպատակներին։ Մենք այդպես էլ չունեցանք այդ կարևոր դիսկուրսը, որի արդյունքում կարող էինք ձեռք բերել չափազանց պահանջված ներազգային կոնսենսուսը՝ հնարավորություն, որը տրված էր ժողովրդավարությամբ։
Կորսված հնարավորությունների շարքում են նաև դատական և իրավապահ համակարգերի բարեփոխումները, նոր արտաքին քաղաքականության դոկտրինի, ռիսկերի ու հնարավորությունների համապարփակ գնահատման հիման վրա ազգային անվտանգության ռազմավարության մշակումը, պատերազմին և այլ հնարավոր արտակարգ իրավիճակներին ու աղետներին՝ բնակչության, տնտեսության ու հանրային կառավարման համակարգի պատրաստվածության պլանների մշակումը, անցումային արդարադատության իրականացումը և բազմաթիվ այլ «ներառող» բնույթի ինստիտուցիոնալ լուծումներ, որոնց անհրաժեշտությունը բխում է մեր ռազմավարական նպատակներից, և որոնց մեծ մասն արդեն պիտի կյանքի կոչված լիներ։
Ժողովրդավարության վտանգները
Ինքնիշխան և ինքնուրույն պետություն դառնալու «մուտքի տոմսն» ուներ իր օգտագործման ժամկետն ու գինը։ Ի սկզբանե էլ պարզ էր, որ նորընտիր վարչապետի ու կառավարության նկատմամբ վստահության ու ակնկալիքների մակարդակը 2018-ից հետո կարող էր միայն նվազել (բարձրանալու է՛լ տեղ չուներ)։ Հետևաբար, ինստիտուցիոնալ վերափոխումների (բարեփոխումների ու փոխակերպումների) առյուծի բաժինը պետք էր կյանքի կոչել առաջին երկու տարիների ընթացքում։ Սա ռեֆորմների «ոսկե կանոնն» է՝ «երկաթը տաք-տաք են ծեծում»։ Վտանգը վերափոխման պահը բաց թողնելու, «ներառող» ինստիտուտների ստեղծման ճանապարհին հապաղելու կամ, առհասարակ, ճանապարհից շեղվելու մեջ էր։
Մյուս վտանգը դեպի ժողովրդավարություն «մուտքի տոմսի» գինն էր։ Թեև 2018-ի հեղափոխությունը չուներ աշխարհաքաղաքական երանգ, հեղափոխության արդյունքը աշխարհաքաղաքական երանգ ուներ (տե՛ս Պատկեր 1): Հայաստանը դարձել էր ժողովրդավարության առաջամարտիկ մի տարածաշրջանում, որի երկրները (բացառությամբ Վրաստանի) ժողովրդավարացումն ու մարդու իրավունքները դիտարկում էին որպես սեփական ազգային-պետական ու վարչակարգային շահերի դեմ ուղղված, Արևմուտքի կողմից ներդրված ազդեցության միջոց։ Ուստի տարածաշրջանային ընդհանուր շահերից ավելի շատ բխում էր, որ ժողովրդավարությունը Հայաստանում ձախողվի, քան թե հաջողի։ Արդյունքում, Հայաստանի ինքնուրույն և ինքնիշխան քաղաքականություն վարելու հայտն ուներ նաև աշխարհաքաղաքական համատեքստ։ Վտանգն այդ իրողությունը չտեսնելու, չգնահատելու և ներքին, արտաքին ու անվտանգային քաղաքականությունը համապատասխանաբար չհաշվարկելու մեջ էր։
Եվս մեկ վտանգ, որը սպառնում է ոչ միայն հայաստանյան, այլև կայացած արևմտյան մի շարք երկրների ժողովրդավարությանը՝ վերջինիս անառողջ փոխակերպումն է օխլոկրատիայի։ Այն բնորոշ է հատկապես անցումային ու ճգնաժամային ժամանակաշրջաններին գտնվող երկրների համար, հետևաբար, առանձնահատուկ սպառնալիք է Հայաստանի համար։ Իրավագիտակցության ու հանրային դիսկուրսի ցածր մակարդակի պայմաններում, անգամ ամենաարդար ու ամենաազատ ընտրությունների դեպքում, ժողովրդավարությունը կարող է հետընթաց ապրել՝ վերածվելով պարզեցված հանրային դիսկուրսի միջոցով լայն զանգվածների ձայնը կորզելու գործիքի։
Հնարավորությունների ու վտանգների սխալ կառավարման արդյունքները
Ներառական ռազմավարական կառավարման համակարգի բացակայության պայմաններում կառավարությունը շարունակել է մասնակիորեն օգտագործել հայության մտավոր ներուժը և սահմանափակվել, հիմնականում, գործադրի ու կառավարող ուժի սակավ կարողություններով։ Արդյունքում ռազմավարական միջոցառումներն ու ինստիտուցիոնալ լուծումները հաճախ հաշվի չեն առել Հայաստանի իրական մարտահրավերները, ռիսկերն ու խնդիրները։
Պետական կառավարման համակարգում արժանիքների, պրոֆեսիոնալ հեղինակության ու առաքելության զգացումի վրա հիմնված տաղանդների ներգրավման ու զարգացման համակարգի բացակայության պատճառով դանդաղել կամ չեն իրագործվել բազմաթիվ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ ու փոխակերպումներ։ «Քաղաքական որոշումների» վրա հիմնված կադրային քաղաքականությունը, ըստ էության, շարունակում է նախորդ տասնամյակների արատավոր ավանդույթը, որի պատճառով պետական կառավարման համակարգը շարունակում է կաթվածահար մնալ, պաշտոնյաները, հանրային ծառայողները, որպես կանոն, գործում են միայն վերևից հանձնարարականների դեպքում։ Ավելին, գումարվել է հանձնարարականների կատարման ցածր կարգապահությունը, ինչը հաճախ պայմանավորված է սաբոտաժով։ Կառավարության իրական ինստիտուցիոնալ հնարավորությունները, որոնք նոր՝ ավելի ժողովրդավարական իրականության մեջ կարող էին բազմապատկվել, աղճատվեցին, իսկ առանձին հաջողված նշանակումները չէին կարող արդարացնել կամ փոխհատուցել սխալ մոտեցման արդյունքում հասցվող ընդհանուր վնասը։
Գործնականում, արժեքային հեղափոխությունն օրակարգ չբերելու հետևանքով հանրությունն անպատրաստ գտնվեց ժողովրդավարության և ազատությունների ավելի բարձր աստիճանը կլանելուն։ Հանկարծակի ձեռք բերած հավելյալ ազատություններն ու իրավունքները (օրինակ, խոսքի ազատությունը), սկսեց օգտագործվել ոչ թե ի նպաստ, այլ ի վնաս ազգային-պետական և հանրային շահի։ Համատարած բնույթ ստացավ անհանդուրժողականությունն ու վիրավորանքը, միմյանց մեղադրելն ու մերժելը գերադասվեց միմյանց լսելուն ու համագործակցելուն, հապճեպ ու մակերեսային հետևություններ անելը գերադասվեց խորքային հարցեր տալուն։ Ընդ որում, այս մոտեցումը դրսևորվեց նաև մտավորականության շրջանում, ինչը շատ ավելի ցավալի է և վնասակար։ Առաջնորդության պակասի պատճառով ժողովրդավարությունը, փաստացի, նպաստեց հանրության պառակտմանը, ինչն իր հերթին խթանում է պետության ու պետականության հիմքերի խարխլումը։
Հնարավորություններից չօգտվելու դեպքում իրացվում են մեդալի հակառակ կողմում գտնվող ռիսկերն ու վտանգները։
Երկու տարվա հնարավորությունների պատուհանից չօգտվելու պայմաններում մենք ի ցույց դրեցինք մեր կամքի և հետևողականության պակասը ոչ միայն ինքներս մեզ, այլ նաև արտաքին աշխարհին՝ մեր դաշնակից, գործընկեր և հակառակորդ երկրներին։ Նրանք, ի տարբերություն մեզ, օգտվեցին մեր կողմից իրենց ընձեռված հնարավորություններից։ Հակառակորդներին մենք տվեցինք մեզ վրա հարձակվելու, իսկ դաշնակից ու գործընկեր երկրներին՝ մեզ բավարարաչափ չօգնելու հնարավորություն։ Այս թեզը կառուցվում է հետևյալ պարզ տրամաբանության վրա։
Եթե հեղափոխությանը հաջորդած երկու տարիների ընթացքում մենք հետևողականորեն և անշեղորեն կառուցեինք հանձն առած «ներառող» ինստիտուտներն ու իրագործեինք արժեքային վերափոխումը, կունենայինք պատերազմը զսպող հետևյալ արդյունքները․
-
խորհրդակցական ու մասնակցային (ուղիղ) ժողովրդավարության ոլորտում առաջամարտիկի դեր ստանձնելով ու սեփական օրինակով նոր արժեք ստեղծելով աշխարհի համար՝ Հայաստանը կհայտնվեր առաջադեմ աշխարհի ուշադրության կիզակետում և կարժանանար համապատասխան «արժևորված» վերաբերմունքի,
-
ռազմավարական որոշումների ներառական համակարգի ներդնումը, մի կողմից, կառավարությանը «կապահովագրեր» հակառակորդի կողմից իրական ռիսկերԸ, իսկ դաշնակցի ու գործընկերների կողմից անբավարար աջակցությունը «չտեսնելուց», մյուս կողմից թույլ կտար փորձագիտական հանրույթի հետ համատեղ մշակել հակառակորդներին զսպող և գործընկերների հետ անհրաժեշտ փոխօգնությունը երաշխավորող ռազմավարական լուծումներ (օրինակ, արտաքին քաղաքականության նոր դոկտրին, ռիսկերի ու հնարավորությունների գնահատման վրա հիմնված ազգային անվտանգության ռազմավարություն, պատերազմի ռիսկի կառավարման և արագ արձագանքման պլաններ, և այլն),
-
պրոֆեսիոնալ արժանիքներով ու հեղինակությամբ օժտված, առաքելության զգացումով առաջնորդվող պետական ու հանրային կառավարիչները շատ ավելի բարձր պատասխանատվությամբ ու արդյունավետությամբ կսպասարկեին ազգային-պետական շահը, շատ ավելի մեծ արագությամբ կիրականացնեին անհրաժեշտ ռազմավարական ու մարտավարական նշանակության բարեփոխումներն ու փոխակերպումները,
-
արժեքների շուրջ կուռ կերպով համախմբված, պառակտումից «ապահովագրված» ժողովուրդը զգալիորեն կբարձրացներ իր օգտակար գործողության գործակիցը, կընկալվեր որպես հայկական պետության ու պետականության գործուն երաշխավոր, ինչը հետ կպահեր արտաքին խաղացողներին Հայաստանի ինքնիշխանության հաշվին սեփական ազդեցությունն ու տարածքները ընդլայնելու գայթակղությունից։
Իսկ թե ինչու չունեցանք այն արդյունքները, որոնք կարող էինք ունենալ, և ունեցանք այն, ինչ ունեցանք և որոնք էին հեղափոխության ու ժողովրդավարացման ալիքով ի հայտ եկած հնարավորությունների ու վտանգների սխալ կառավարման հիմնապատճառները, արժանի են առանձին ուշադրության ու վերլուծության։
Հաստատ է մի բան, որ մենք այլևս չենք կարող մեզ թույլ տալ նույն կերպ շարունակել։
---------------------
1- Ընտրական ժողովրդավարության ցուցիչ – Ժողովրդավարության ընտրական սկզբունքը արտացոլում է իշխանություններին քաղաքացիների նկատմամբ պատասխանատու դարձնելու հիմնական արժեքը: Այն ենթադրում է, որ․ առկա է ընտրողների ձայների համար մրցակցություն` ընտրողների ընտրական իրավունքի լայն կիրառման պայմաններում, քաղաքական և քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները կարող են գործել ազատ, ընտրությունները մաքուր են և չեն ուղեկցվում խարդախությամբ կամ համակարգված կեղծիքներով, երկրի ղեկավար կազմը ձևավորվում է ընտրությունների միջոցով: Ընտրությունների միջև գործում է խոսքի ազատությունը և անկախ մամուլը, որն ի վիճակի է ներկայացնել այլընտրանքային տեսակետներ քաղաքական կարևորության թեմաների վերաբերյալ:
2-Խորհրդակցական ժողովրդավարության ցուցիչ – Ժողովրդավարության խորհրդակցական սկզբունքը կենտրոնանում է երկրում քաղաքական որոշումների կայացման գործընթացի վրա: Ըստ խորհրդակցական գործընթացի, քաղաքական որոշումների շարժառիթը հանրային շահ հետապնդող հանրության փաստարկներն են, այլ ոչ թե հուզական կոչերը, առանձին կապերն ու շահերը կամ պարտադրանքը: Այս սկզբունքի համաձայն, ժողովրդավարությունը պահանջում է ավելին, քան առկա նախասիրությունների հավաքագրումը: Հարկավոր է նաև համապատասխան երկխոսություն բոլոր մակարդակներում, հանրային դիսկուրսի համար բաց, կարողունակ մասնակիցների միջև՝ նախապատվությունների ձևավորումից մինչև վերջնական որոշում: Խորհրդակցական սկզբունքը ժողովրդավարության չափանիշ դարձնելու համար՝ ցուցանիշը հաշվի է առնում նաև ընտրական ժողովրդավարության մակարդակը:
3-Մասնակցային (ուղիղ) ժողովրդավարության ցուցիչ – Ժողովրդավարության մասնակցային սկզբունքը շեշտում է քաղաքացիների ակտիվ մասնակցությունը բոլոր քաղաքական գործընթացներին՝ ընտրական և ոչ ընտրական: Վերջինիս շարժառիթը չսահմանափակվելն է ընտրական ժողովրդավարության կարծրացած պրակտիկայով՝ ժողովրդի ներկայացուցիչներին լիազորությունների պատվիրակմամբ: Այսպիսով, քաղաքացիների կողմից անմիջական կառավարումը նախընտրելի է, որտեղ դա հնարավոր է: Ժողովրդավարության այս մոդելը, հետևաբար, ընտրական իրավունքն ընդունում է որպես նվազագույն նախապայման՝ ընդգծելով քաղաքացիական հասարակության, ուղիղ ժողովրդավարության և ՏԻՄ մարմինների ներգրավվածության կարևորությունը: Մասնակցային ժողովրդավարության ցուցանիշը հաշվի է առնում նաև ընտրական ժողովրդավարության մակարդակը:
4-Կիսահամախմբված ավտորիտար վարչակարգ – Freedom House-ի «Անցումային երկրների» մեթոդաբանությամբ 2,01–3,00 ժողովրդավարության գնահատական ստացած երկրներ: Երկրներ, որտեղ քողարկում են ավտորիտարիզմը կամ հենվում ժողովրդավարական ինստիտուտներն ու գործելակերպը ոչ լիարժեք չափով հարգող ուժերի վրա։ Երկրներ, որոնք սովորաբար չեն կարողանում բավարարել ինքնակառավարման, ընտրական ժողովրդավարության նվազագույն չափանիշները:
5-Անցումային կամ հիբրիդային վարչակարգ – Freedom House-ի «Անցումային երկրների» մեթոդաբանությամբ 3,01–4,00 Ժողովրդավարության գնահատական ստացած երկրներ: Ընտրական ժողովրդավարություններ, որոնք բավարարում են ազգային առաջնորդների ընտրության հարցում նվազագույն չափանիշներին: Ժողովրդավարական ինստիտուտները փխրուն են, և գոյություն ունեն քաղաքական իրավունքների և քաղաքացիական ազատությունների պաշտպանության զգալի մարտահրավերներ: Կայուն, ազատական ժողովրդավարության ներուժն անորոշ է:
