Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո աշխարհն ավելի խաղաղ է եղել, քան մարդկային պատմության որևէ այլ ժամանակաշրջանում։ Այն խլեց մոտ 75 միլիոն մարդու կյանք՝ 20 միլիոն խորհրդային քաղաքացիներ, 6 միլիոն հրեաներ, 420․000 ամերիկացիներ, 450․000 բրիտանացիներ, 492․000 իտալացիներ։ Մի պահ դադար առեք և մտածեք այս թվերի մասին։ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո ոչ մի հակամարտություն այսքան կյանք չի խլել։
Խաղաղության պատմական այս ժամանակահատվածում է, որ աշխարհում մարդկանց մեծ մասը, այդ թվում և ես, չի մասնակցել զինված որևէ հակամարտության։ Խաղաղությունն ինքնին առավելություն է. այն մեզ անհավատալիորեն ավելի բարեկեցիկ աշխարհ է թույլ տվել կառուցել՝ համեմատ մեր նախնիների։ Խաղաղությունը մեր առաջընթացի անհրաժեշտ բաղադրիչն է եղել։
Այս խաղաղությունը, սակայն, հրաշքով չի հաստատվել։ Մարդկությունը կտրուկ կամ հանկարծակի զարգացում չի ապրել Երկրորդ համաշխարհայինից հետո. նրանք դեռ ունակ են զանգվածային բռնության։ Ավելին, համեմատական խաղաղությունը, որը վայելել ենք այս ընթացքում, մեծ մասամբ պայմանավորված է եղել գերտերությունների ջանքերով։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աննկարագրելի սարսափներից հետո գերտերությունները հասկացան, որ նոր աշխարհակարգ է անհրաժեշտ՝ գլոբալ խաղաղություն ապահովելու համար։ Եվրոպայում տևական ու անդադար պատերազմների հին աշխարհակարգն այլևս անտանելի էր։ Թեև Ազգերի լիգան՝ Միավորված ազգերի կազմակերպության իրավանախորդը, չկայացավ, 1945 թվականի հոկտեմբերին 50 երկրների ներկայացուցիչներ հանդիպեցին Միացյալ Նահանգներում և հաստատեցին Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրությունը, որով և սահմանվեցին պետությունների իրավունքներն ու պարտականությունները՝ բոլորի համար ընդունելի որոշակի հիմնարար սկզբունքների հիման վրա։
Այսպես՝ ՄԱԿ-ի կանոնադրության առաջին հոդվածը հռչակում է, որ կազմակերպության նպատակը «միջազգային խաղաղության և անվտանգության պահպանումն» է և այդ նպատակով աշխարհում «արդյունավետ համախմբված միջոցների ձեռնարկումը …. խաղաղ միջոցներով հասնելու …. խաղաղությունը վտանգող միջազգային վեճերի կամ իրավիճակների կարգավորման»։ Հետամուտ լինելով այս նպատակին՝ ՄԱԿ-ի բոլոր անդամները պարտավոր են «իրենց միջազգային վեճերը կարգավորել խաղաղ միջոցներով՝ այնպես, որ միջազգային խաղաղությունը և անվտանգությունն ու արդարությունը չվտանգվեն»։
Այլ կերպ ասած՝ չնայած մենք ընդունել ենք իրողությունը, որ ազգերի միջև կարող են հակամարտություններ լինել, սակայն մեր պատասխանը դրանց պետք է խաղաղ կարգավորումը լինի. բազմաշերտ դաշինքների և սարսափեցնող մասշտաբների ավերիչ զինատեսակների աշխարհում պատերազմն այլևս չի կարող պատասխան լինել։ Խաղաղությունը պետք է գերիշխի. հակառակ դեպքում տեղական նշանակության հակամարտությունները կարող են վերաճել տարածաշրջանային հակամարտությունների՝ դառնալով դաշինքների ձևավորման պատճառ, ինչն էլ, իր հերթին, կարող է վերածվել մեկ այլ՝ արդեն համաշխարհային հակամարտության՝ թերևս վերջինը լինելով մարդկության համար։
Վեճերի խաղաղ կարգավորման սկզբունքն այնքան կարևոր է, որ այն ամրագրվել է 1949 թ. Հյուսիսատլանտյան պայմանագրում, ինչպես նաև 1975 թ․ Հելսինկիի եզրափակիչ ակտում, հայտնի որպես «հելսինկյան պայմանավորվածություններ», որը ստորագրել են ողջ Եվրոպան, Խորհրդային Միությունը և Միացյալ Նահանգները։
Հակամարտությունները խաղաղ կարգավորելու մեր հավաքական համաձայնությունը 1975-ից հետո հիմնականում կատարել է իր առաքելությունը։ Ճիշտ է, ժամանակ առ ժամանակ մենք շեղվել ենք խաղաղության ուղուց. 2003-ին, չնայած ՄԱԿ-ի առարկություններին, Իրաք ներխուժումը շատերը միանշանակ «թույլ քայլ» համարեցին։ Այդուամենայնիվ, խաղաղ համագոյակցությունը գերիշխող է եղել ողջ այս ընթացքում ու բազմաթիվ սառած հակամարտություններ, օրինակ՝ Թայվան կամ Քաշմիր, այսօր գտնվում են խաղաղ կարգավորման այս կամ այն փուլում։
Այդուհանդերձ, անգամ ներդրված հսկայական ջանքերի պայմաններում գերտերությունների անփույթ, իսկ Ռուսաստանի պարագայում՝ պատեհապաշտական դիրքորոշումը Արցախյան երկրորդ պատերազմի նկատմամբ կարող է մեկ այլ՝ ահասարսուռ նախադեպ ձևավորել գլոբալ խաղաղության համար։
1994 թ. մայիսի 12-ին Ադրբեջանի, Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի միջև զինադադարի եռակողմ անժամկետ համաձայնագիրը խաղաղ բանակցությունների լուրջ հիմքեր դրեց։ Հաջորդած բանակցային գործընթացը թեև արդյունավետ չէիր համարի, բայց տարիների ընթացքում հաջողվեց զգալի առաջընթաց գրանցել հակամարտության վերջնական կարգավորման ուղղությամբ։ 2015 թ․ փետրվարին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Ջեյմս Ուորլիքը իր հարցազրույցներից մեկում նշում էր, որ «[Ղարաբաղյան հակամարտության առնչությամբ] նշանակալի է այն, որ կողմերն ըստ էության շատ մոտ են»։ Լավատեսության այս փուլը, այդուհանդերձ, ավարտվեց 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ին, երբ ամիսների լուռ պլանավորումից հետո Ադրբեջանը վաղ առավոտյան օդային ու ցամաքային հարձակում սկսեց Ղարաբաղի ուղղությամբ։ Այն, որ Ադրբեջանն է նախահարձակ եղել, անվիճելի է։
2020 թ․ մայիսի 14-ին Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը հայտարարեց մայիսի 18-22-ը նախատեսվող լայնածավալ զորավարժությունների մասին։ Դրանցում նախատեսվում էր ներգրավել 10․000 զինծառայող, 120 հրետանային տեխնիկա և զրահամեքենա, 200 հրթիռային համակարգ, 30 ավիացիոն միավոր ու տարատեսակ անօդաչու սարքեր։ Զորավարժությունների մասշտաբն ու հարձակողական բնույթն այնքան ակնհայտ էին, որ կարող էին ահազանգ լինել եվրոպացի պաշտոնյաների, այդ թվում և ԱՄՆ-ի համար, որտեղ մի շարք կոնգրեսականներ նամակ հղեցին պետքարտուղար Մայք Պոմպեոյին և պաշտպանության քարտուղար Մարկ Էսպերին՝ բարձրաձայնելով իրենց մտահոգությունները։
Զորավարժություններին հաջորդեց թուրք-ադրբեջանական ռազմական համագործակցության ընդլայնումը։ Մայիսի 31-ին Ադրբեջանի ազգային ժողովը հաստատեց Թուրքիայի հետ ռազմական համագործակցության համաձայնագիրը, որը համագործակցություն էր ենթադրում նաև թուրքական ռազմարդյունաբերական ընկերությունների հետ։ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարար Զաքիր Հասանովը հունիսի 22-ին աներկբա հայտարարեց, որ Ադրբեջանը նախատեսում է մեծ քանակով թուրքական արտադրության անօդաչու թռչող սարքեր ձեռք բերել։
Հասանովի հայտարարությունից կարճ անց Ալիևը հանդես եկավ հուլիսի 6-ի իր տխրահռչակ ելույթով, որն աչքի էր ընկնում իր հակահայկական հռետորաբանությամբ և որում Հայաստանը որակվում էր որպես «հանցագործների, գողերի և կաշառակերների երկիր»։ Ալիևը դժգոհում էր ԵԱՀԿ-ի միջնորդական առաքելությունից և հանդիմանում ԵԱՀԿ-ին. «Ո՞րն է [ԵԱՀԿ-ի] հայտարարության հիմնական թեզը։ Ռազմական տարբերակն անհնար է։ Ո՞վ է դա ասել։ Բացեք ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը և տեսեք՝ արդյո՞ք երկրներն ունեն ինքնապաշտպանության իրավունք, թե ոչ։ Դուք ձեզ ու՞մ տեղն եք դրել… Վերջիվերջո, ամեն ինչ իր սահմաններն ունի»։
Ադրբեջանում ԱՄՆ նախկին դեսպանը Ալիևի այս դիտարկումները որակեց որպես «խիստ սպառնալից հայտարարություն», որն ակնարկում է հակամարտության լուծման «ռազմական տարբերակի մասին»։ Մեկ շաբաթ անց Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին՝ Տավուշի մարզում, մարտական գործողություններ սկսվեցին։ Մարտերը տևեցին մի քանի օր, կողմերն ունեցան 16 զոհ, այդ թվում ադրբեջանցի երկու բարձրաստիճան սպա՝ գեներալ-մայոր Փոլադ Հաշիմովը և գնդապետ Իլգար Միրզաևը։
Թուրքիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաները հուլիսյան մարտերի համար մեղադրեցին Հայաստանին։ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Մեվլութ Չավուշօղլուն Հայաստանին կոչ արեց «խելքը գլուխը հավաքել» և հայտարարեց, որ Թուրքիան «ամեն ինչով» կանգնած է Ադրբեջանի կողքին։ Թուրքիայի պաշտպանության նախարար Հուլուսի Աքարը հայտարարեց, որ «Հայաստանը միանշանակ վճարելու է իր արածի համար»։ Հուլիսի 17-ին Թուրքիայի պաշտպանական արդյունաբերական ընկերությունների նախագահության ղեկավար Իմայիլ Դեմիրը ասաց, որ Թուրքիայի «մարտական անօդաչու սարքերը, զինատեսակներն ու հրթիռները՝ մեր փորձով, տեխնոլոգիաներով ու հնարավորություններով, Ադրբեջանի տրամադրության տակ են»։
Դրանք դատարկ սպառնալիքներ չէին։ Ըստ Թուրքիայի արտահանողների պալատի՝ Ադրբեջանը 2020 թ. առաջին ինն ամիսներին Թուրքիայից ձեռք է բերել 123 միլիոն դոլարի պաշտպանական ավիատեխնիկա, որից՝ 278․800 դոլարի գնում է կատարվել հուլիսին, 36 միլիոնի՝ օգոստոսին և 71․1 միլիոնի՝ սեպտեմբերին։ Համեմատության համար նշենք, որ Թուրքիան ողջ 2019 թվականի ընթացքում Ադրբեջանին վաճառել է ընդամենը 20․7 միլիոն դոլարի ռազմական տեխնիկա։
Դեմիրի հուլիսի 17-ի հայտարարությունից ընդամենը մի քանի շաբաթ անց Ադրբեջանն ու Թուրքիան հայտարարեցին, որ անցկացնելու են «կենդանի կրակի համատեղ լայնածավալ տակտիկական ու թռիչքային-մարտավարական զորավարժություններ… երկու երկրների ցամաքային և օդային ուժերի մասնակցությամբ»։ Այդ զորավարժության շրջանակներում, որոնք տեղի ունեցան օգոստոսին, Ադրբեջան տեղափոխվեցին թուրքական F-16 կործանիչներ։
Եթե մինչև օգոստոս Ադրբեջանի պատերազմական նպատակներն ապացուցող փաստերը բազմաթիվ էին, սեպտեմբերին դրանք արդեն անհերքելի դարձան։ Սեպտեմբերի 2-ին լրատվամիջոցները գրեցին, որ Թուրքիան սիրիացի ահաբեկիչներ է փոխադրում Կովկաս։ Ռուսական Նեզավիսիմայա գազետայի սեպտեմբերի 2-ի հոդվածը վերնագրված էր «Ադրբեջանում սիրիացի վարձկանները բլից-կրիգի են պատրաստվում Հայաստանում»։ Հոդվածում նշվում էր, որ «մոտ 500 սիրիացի վարձկան է տեղափոխվել Ադրբեջան»։ Ըստ Մարդու իրավունքների սիրիական դիտարանի (SOHR)՝ Թուրքիան այս ընթացքում Ադրբեջան էր փոխադրել մոտ 2․580 սիրիացի ահաբեկիչ։
Բաքուն զինեց այդ վարձկաններին և, ըստ որոշ աղբյուրների, նրանց տրամադրեց պիկապ մեքենաներ, որոնք առգրավվել էին Ադրբեջանի քաղաքացիներից։ Սեպտեմբերի 21-ից, ավելի քիչ, քան պատերազմից մեկ շաբաթ առաջ, Ադրբեջանի բազմաթիվ քաղաքացիներ նշում էին, որ ճանապարհային ոստիկանությունն առգրավվում է իրենց պիկապները՝ զինված ուժերի համար։ Սեպտեմբերի 22-ին Ադրբեջանի ճանապարհային ոստիկանության գլխավոր տնօրինությունը հաստատեց այդ լուրերը՝ նշելով, որ պիկապներն ու հատուկ նշանակության տրանսպորտային մյուս միջոցները կարող են անհրաժեշտ լինել զինված ուժերին։ Սեպտեմբերի 27-ից մեկ օր առաջ Ալիևը հարցազրույց տվեց տեղական հեռուստաընկերություններին, որի ժամանակ նշեց․ «Մենք, անշուշտ, վերադառնալու ենք մեր պատմական հողեր։ Լեռնային Ղարաբաղը մեր հինավուրց պատմական հողն է, և մենք միանշանակ վերադառնալու ենք այդ հողեր… Ղարաբաղը մերն է, Ղարաբաղն Ադրբեջան է»։
Կիրակի՝ 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ի վաղ առավոտյան, սկսվեց Արցախյան երկրորդ պատերազմը։
Միայն վերը նշված հրապարակումները հաշվի առնելով, էլ չենք խոսում հատուկ ծառայությունների մասին, արդեն իսկ անժխտելի է, որ Ադրբեջանը կանխորոշել էր պատերազմը։
Այդուհանդերձ՝ գերտերությունները լուռ էին, ինչը հարցեր է առաջացնում. ի՞նչ նախադեպ են ձևավորում նրանք, եթե Ադրբեջանին թույլ են տալիս հակամարտությունը լուծել պատերազմի միջոցով՝ ոտնահարելով խաղաղ կարգավորման սկզբունքը։
Սա, անշուշտ, միջազգային իրավունքի առաջին խախտումը չէ։ Գերտերություններից շատերը, որոնք հաստատել են ՄԱԿ-ի կանոնադրությունը, իրենք են բազմիցս մեղադրվել այն ոտնահարելու համար։ Հարցականի տակ է Սիրիայում ամերիկյան օդային հարվածների օրինականությունը կամ Ղրիմի բռնակցումը Ռուսաստանին, ինչը շատերը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո առաջին դեպքը համարեցին, երբ մի պետություն մեկ այլ պետության տարածք է խլում։
Բայց և այնպես, հայտարարել, թե անցյալի այս դեպքերը իրավազորում են Ադրբեջանի ներկայիս քայլերը, նշանակելու է, որ ստիպված ենք լինելու ապրել դրանց, թերևս, սահմռկեցուցիչ հետևանքների հետ։
Ի՞նչ տեղի կունենա, երբ, ասենք, հակամարտող կողմերի, ինչպիսիք են Քաշմիրը կամ Թայվանը, առաջնորդները համարեն, որ իրենք խնդիրը պետք է լուծեն պատերազմի, և ոչ թե խաղաղ բանակցությունների միջոցով։ Արդյո՞ք այս որոշումը ևս կհանդիպի համաշխարհային հանրության անգործությանը։ Հնդկաստանի և Պակիստանի՝ երկու ատոմային տերությունների, կամ Չինաստանի և Թայվանի միջև հակամարտությունները կարող են անդառնալի հետևանքներ ունենալ աշխարհի համար՝ թե՛ տնտեսապես և թե՛ կորսված կյանքերի առումով։
Փոխարենը, անցյալի այս իրադարձությունները ոչ թե ապագա խախտումների թողտվություն պիտի լինեն, այլ պետք է ստիպեն մեզ պահանջել, որ աշխարհը կրկնապատկի իր ջանքերը միջազգային վեճերը խաղաղ ճանապարհով կարգավորելու ուղղությամբ։ Որպես սկիզբ՝ Մինսկի խմբի համանախագահող երկրները՝ ԱՄՆ-ն, Ռուսաստանը և Ֆրանսիան պետք է պահանջեն Ադրբեջանից վերադառնալ բանակցությունների սեղանի շուրջ։ Եթե նրանք չկարողանան դա անել, ապա Ղարաբաղը, թերևս, կլինի դոմինոյի ընկնող քարերից մեկը։
Մարդկային պատմության ամենախաղաղ ժամանակաշրջանում ապրելը չափազանց փխրուն ձեռքբերում է, որի կարևորությունը չընկալելու ճոխություն մեզ թույլ տալ չենք կարող։
