Հայաստանում արդեն ձմեռ է. Երևանում տեղացել է առաջին ձյունը, ջերմաստիճանը շարունակում է իջնել, գյուղերում հավաքել են ձմեռվա չոր խոտի պաշարն ու բրգաձև դարսել։ Այս տարի, սակայն, միայն ձմեռային ավանդական շրջափուլին չէ, որ պիտի պատրաստվենք։ Նկատի ունենալով Արցախյան երկրորդ պատերազմի ելքը՝ առավելագույնը հինգ տարի ունենք երկրի անվտանգությունը կտրուկ բարելավելու համար. ընդ որում, դա պետք է արվի մի շարք ուղղություններով, որոնք մանրամասն կներկայացվեն ստորև։
Անկախ նրանից՝ աջակցում, քննադատում, թե բացահայտ ատելություն ենք տածում մենք ներկայիս իշխանությունների հանդեպ, անվտանգության այս հրամայականները վեր են զուտ քաղաքական կամ զուտ կառավարական շրջանակներից. դրանք մեր անկախ պետականության գոյատևման, զարգացման և հաջողության հիմքերն են։
1. Ֆիզիկական անվտանգություն
44-օրյա պատերազմի ընթացքում, ցավոք, հայտնաբերեցինք, որ թևակոխել ենք մի նոր դարաշրջան, երբ ֆիզիկական գոյության սպառնալիք կա ոչ միայն Արցախի, այլև հենց Հայաստանի համար։ Թուրքիայի անթաքույց և լիարժեք աջակցությունն Ադրբեջանին ահազանգ էր տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռության փոփոխության մասին։ Ամեն ինչ վկայում է այն մասին, որ Էրդողանի պանթյուրքական նկրտումները դեռևս ամբողջությամբ չեն բավարարվել։
Արցախի և Հայաստանի միջև անվտանգության գոտին Ադրբեջանին վերադարձնելու արդյունքում այժմ ունենք լրացուցիչ 500 կմ սահման (ընդհանուր 780 կմ), որը պետք է պաշտպանենք մեր հիմնական թշնամուց արևելքում, ի լրումն արդեն իսկ գոյություն ունեցող 221 կմ-ի՝ Նախիջևանի և 311 կմ-ի՝ Թուրքիայի հետ։ Ընդհանուր առմամբ սա ավելի քան 1300 կմ տարածք է թշնամի հարևանների հետ՝ տարբեր տեղագրությամբ և պաշտպանելիությամբ, և մի ժամանակաշրջանում, երբ ֆիզիկական ենթակառուցվածքները, ինչպիսիք են խրամատները, ռմբապաստարանները, մեխանիզացված ստորաբաժանումները և հրետանին չափազանց խոցելի են արդիական ճշգրիտ հարձակողական զինատեսակների համար։
Այն ամենը, ինչ ասվել ու գրվել է անօդաչու թռչող սարքերի (ԱԹՍ), հակաօդային պաշտպանության և 21-րդ դարի տեխնոլոգիական այլ զինատեսակների մասին, գերազանցապես ճիշտ ու անհրաժեշտ են, բայց ոչ բավարար։ Մենք պետք է պատրաստ լինենք Թուրքիայի կողմից հովանավորվող (կամ նույնիսկ առաջնորդվող) ադրբեջանական հարձակման Սյունիքի մարզի վրա, ընդ որում թե՛ բուն Ադրբեջանի, թե՛ Նախիջևանի տարածքից, ինչպես նաև ավելի քիչ հավանական հարձակման Արարատյան դաշտավայրի վրա Թուրքիայի տարածքից։
Թեև անօդաչու սարքերն ու հակաօդային պաշտպանության տեխնոլոգիաներն արագորեն դառնում են պաշտպանության կարևորագույն բաղադրիչ, դրանք բավարար չեն։ Անհրաժեշտ է ամրացված պաշտպանական մի քանի բնագիծ մեր սահմանապահ զորքի թիկունքում, ինչի համար Հայաստանի հարավում և կենտրոնում մասնավոր հողերի պլանավորում կպահանջվի։
Բացի այդ, անհրաժեշտ է ամբողջությամբ վերանայել պահեստազորի հայեցակարգը և շատ ավելի սերտ ու ճկուն համակարգում իրականացնել սահմանապահ զորքերի, ավանդական բանակի ու ոստիկանական/հանրային պաշտպանության ուժերի միջև։ Մենք պետք է մտածենք ակտիվ պահեստազորի, ազգային գվարդիայի և այլ քաղաքացիական ուժերի հայեցակարգեր ներդնելու ուղղությամբ՝ հստակ ու նախապես սահմանված մոբիլիզացիոն ծրագրերով ու կանոնավոր նախավարժանքներով։ Այս ամենի համար անհրաժեշտ են հիմնավոր փոփոխություններ մտածողության, հայեցակարգերի, ծրագրման և իրականացման առումներով. պաշտպանության ոլորտում պետք է զգալիորեն ավելացնել ծախսերը, և որ ամենակարևորն է, կտրուկ փոխել Հայաստանի միջին վիճակագրական քաղաքացու (թե՛ կին, թե՛ տղամարդ) մոտեցումը երկրի պաշտպանության խնդրին։
2. Դիվանագիտական անվտանգություն
Պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո տարբեր միջազգային սուբյեկտների գործողությունների և զինադադարի դրական արդյունքներից մեկն այն է, որ Հայաստանը վերջապես ազատվեց մի շարք պարտադրված «կապանքներից», որոնք ենթադրաբար պահանջվում էին Արցախի նախկին ստատուս-քվոն պահպանելու համար։ Թուրքիայի բացահայտ մասնակցությունը պատերազմին, ադրբեջանական դաշինքը Պակիստանի, Կատարի և Իսրայելի հետ, Միացյալ Թագավորության անվերապահ աջակցությունը և որ ամենակարևորն է, «մեծ խաղը» (որ խաղում են Ռուսաստանն ու Թուրքիան՝ Սիրիայում, Լիբիայում և Անդրկովկասում սակարկելով իրենց շահերը) Հայաստանին ի վերջո իրապես բազմավեկտոր դիվանագիտական ռազմավարություն իրականացնելու հնարավորություն են ընձեռում։ «Բազմավեկտոր» չի նշանակում միայն գործընկերային հարաբերություններ և՛ Ռուսաստանի, և՛ Արևմուտքի հետ. ավանդական գործընկերների հետ հարաբերությունները խորացնելու հետ մեկտեղ մենք պետք է նոր, փոխշահավետ հարաբերություններ զարգացնենք վերը նշված երկրների ավանդական թշնամիների, այդ թվում Հնդկաստանի, Սաուդյան Արաբիայի և ԱՄԷ-ի հետ։ Անհրաժեշտ է լայնորեն դիտարկել Չինաստանի հետ տնտեսական և ենթակառուցվածքային համագործակցությունն ընդլայնելու հնարավորությունը։
Իհարկե, այնպիսի դաշնակիցների աջակցությունը, ինչպիսիք են Ֆրանսիան և Հոլանդիան, ինչպես նաև «չեզոք» երկրները, օրինակ, Կանադան և Ավստրիան (երկուսի կառավարություններն էլ սահմանափակումներ են մտցրել Թուրքիա ռազմական տեխնոլոգիաների արտահանման հարցում, բայց միայն այն բանից հետո, երբ դրանք մատակարարվել էին և կիրառվել Արցախի դեմ), պետք է արժանանան երախտագիտության և փոխադարձ քայլերի։ Ի լրումն դրա, պատերազմի ընթացքում մարդասիրական իրավունքի դեմ Ադրբեջանի ագրեսիայի և միջազգայնորեն ճանաչված ապօրինի գործողությունների վավերագրված շարքը իրական հնարավորություն է իրավական ճանապարհային քարտեզի, որի նպատակը պետք է լինի հանուն փրկության Արցախի անջատումը Ադրբեջանից։
3. Կիբեր- և ենթակառուցվածքային անվտանգություն
Պատերազմի առաջին օրերին ակնհայտ թերություններ ի հայտ եկան թվային ենթակառուցվածքների ու կիբերանվտանգության ոլորտներում, որոնց մեծ մասը հաջորդ շաբաթների ընթացքում հասցեագրվեց և նպատակային շտկվեց հանրային և մասնավոր ընկերությունների ջանքերով։ Սակայն մենք չենք կարող բացառել հարձակումների մեծ հավանականությունը այնպիսի կարևորագույն ենթակառուցվածքների վրա, ինչպիսիք են էլեկտրական ցանցերը (այդ թվում և ատոմակայանը), ինչպես նաև առանցքային քաղաքացիական, ռազմական և կառավարման համակարգերը։ Ամբողջ աշխարհում սա «կատվի ու մկան» շարունակվող խաղ է, որին, այնուամենայնիվ, մենք ստիպված ենք ակտիվորեն մասնակցել։
4. Կապի անվտանգություն
Միջազգային ինտերնետ-կապուղին Հայաստան է մտնում և Հայաստանից դուրս գալիս Վրաստանի միջոցով։ Լավ է, որ մենք ի վերջո ունեցանք լիարժեքորեն անկախ և լրացուցիչ ուղիներ ինչպես Հայաստանի ներսում, այնպես էլ Վրաստանի տարածքով՝ չնայած տեղ-տեղ առկա փոքրաքանակ «անանցանելի կետերի»։ Պետք է շարունակել ներդրումներն այս ոլորտում և բանակցել Վրաստանի ու հարևան մյուս երկրների միջով տարանցիկ ուղիներ անցկացնելու շուրջ՝ վթարների դեպքում ունենալով արբանյակային ալիքների աջակցությունը։
5. Տրանսպորտային անվտանգություն
Այս պատերազմն ընդգծեց Հայաստանի ցամաքային և օդային հաղորդակցության ուղիների «կամակորությունը»։ Թեև Վրաստանի և Իրանի սահմանները բաց էին ընդհանուր բեռնա- և ուղևորափոխադրումների համար, Վրաստանը սահմանափակումներ էր մտցրել իր տարածքով ռազմական տեխնիկայի տեղափոխման հարցում (սահմանափակումն առերևույթ ուղղված էր պատերազմող երկու կողմի դեմ), ինչի հետևանքով ամբողջությամբ արգելափակվել էր առանցքային նշանակություն ունեցող ապրանքների ներկրումը Հայաստան։ Այնուամենայնիվ, կան որոշ կարևոր ներդրումներ և նախաձեռնություններ, որոնց իրականացումը պետք է շարունակվի։ Դրանցից են. 1) Հյուսիս-հարավ մայրուղու շինարարության ավարտը, որն անցնում է ամբողջ երկրի տարածքով՝ Բավրայից մինչև Մեղրի. 2) բանակցություններ Վրաստանի հետ Սև ծովի նավահանգիստներ անարգել մուտք ունենալու համար. թեև սա կարող է ենթադրել տարանցիկ վճարումներ և լրացուցիչ մաքսատուրքեր, բայց այլևս հնարավոր չի լինի արգելել կամ սահմանափակել կարևոր ապրանքատեսակների և տեխնիկայի ցանկացած տեսակի ներկրումը Վրաստանի տարածքով։
Թեև Իրանի տարածքով ապրանքների ներմուծումն ավելի բարդ է, եթե նկատի ունենանք այդ երկրի նկատմամբ կիրառվող տարատեսակ միջազգային պատժամիջոցներն ու սահմանափակումները, անհրաժեշտ է շարունակել ներդրումները և բանակցությունները տրանսպորտային ցանցերի բարելավման ուղղությամբ, այդ թվում և վերականգնելով երկաթուղային հաղորդակցությունը Նախիջևանի տարածքով։
Անցյալում ազգային մեկ կամ մի քանի ավիափոխադրող ունենալու գաղափարն իրավացիորեն անտեսվում էր՝ ֆինանսապես և տնտեսապես ոչ արդյունավետ լինելու պատճառով։ Այն ժամանակ դա խոհեմ դիրքորոշում էր։ Սակայն պետք է հասկանալ, որ ահագնացող աշխարհաքաղաքական վտանգները մեզանից ավելի մեծ անկախություն և ճկունություն են պահանջում։
6. Ջրային և պարենային անվտանգություն
Ջուրը կյանք է։ Հայաստանը, որին բաժին են հասել քաղցրահամ ջրի բազմաթիվ աղբյուրներ, դժբախտաբար ունի ջրային ռեսուրսների կառավարման և բաշխման անհավանականորեն հնացած և խիստ անարդյունավետ համակարգ։ Սա մի ոլորտ է, որը պետք է անհապաղ բարելավել՝ գյուղատնտեսության արդյունավետությունն ավելացնելու, պարենային անվտանգությունը կտրուկ բարձրացնելու նպատակով, բայց նաև հնարավորություն տալու, որ երկիրն ուժեղացնի վերահսկողությունը հարևան երկրներ հոսող ջրերի նկատմամբ։
Կարևոր է նշել, որ գոյություն ունեն տեխնիկական բազմաթիվ ուսումնասիրություններ և նույնիսկ մանրամասն մշակված ծրագրեր՝ երկրում ջրային ռեսուրսների կառավարման հնարավորությունները զգալիորեն ավելացնելու ուղղությամբ. պարզապես պետք է սահմանել առաջնահերթությունները, հավուր պատշաճի ֆինանսավորել և իրականացնել ծրագրերը։
Ներկրման մենաշնորհների և կոռուպցիայի մեջ թաթախված քսանհինգամյա տնտեսական գործունեությունը հանգեցրել է նրան, որ ներկրված ապրանքների սպառումը Հայաստանում շատ ավելի մեծ տոկոս է կազմում, քան տեղական արտադրանքինը։ Ու թեև միմյանց հաջորդած կառավարությունները և մասնավորապես ներկայիս կառավարությունն իրականացրել են սուբսիդավորման տարատեսակ ծրագրեր՝ առաջին անհրաժեշտության ապրանքատեսակների տեղական արտադրությունը խրախուսելու համար, այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է շեշտակի փոխել մեր վերաբերմունքը տեղական արտադրանքի նկատմամբ և ի վերջո զարկ տալ գյուղատնտեսության արդիականացմանը, որը խիստ անարդյունավետ է։
7. Էներգետիկ անվտանգություն
Շատ է գրվել Ռուսաստանից բնական գազի ներկրման առումով Հայաստանի անկախության և էներգիայի վերականգնելի/այլընտրանքային աղբյուրների չափաբաժինն ավելացնելու բազմաթիվ ձախողված փորձերի մասին։ Վերջին 20 տարիներին մենք ականատեսն ենք եղել հիդրոէներգետիկայի ներուժի զգալի ավելացմանը, ինչպես նաև պասիվ արևային էներգիայի կիրառմանը հանրապետության տարբեր գյուղական համայնքներում։ Ականատեսն ենք եղել նաև արևային էներգիայով աշխատող նոր փոքր և միջին ֆերմաների բացմանը։
Սակայն, ինչպես 2016-ի Քառօրյայից հետո ԱԹՍ-ների արտադրության մեջ կատարված ներդրումների դեպքում, այստեղ նույնպես ամեն ինչ արվել է ոչ բավականաչափ արագ և ոչ այն ծավալով, որը թույլ կտար էական ազդեցություն ունենալ երկրի էներգետիկ անկախության վրա։ Մոտեցումը պետք է փոխվի, անհապաղ փոխվի։
8. Շրջակա միջավայրի անվտանգություն
Նախորդ երկու հրամայականները պատշաճ արձագանք են պահանջում կլիմայի փոփոխության խնդիրների նկատմամբ։ Կա լայնորեն ընդունված երկու սկզբունք, որոնց պետք է հետևել՝ մեղմացում և հարմարեցում։
Մեղմացումն այնպիսի միջոցների և գործողությունների գիտակցված գործարկումն է, որը նպատակ ունի կրճատել ածխածնային արտանետումները՝ կլիմայի փոփոխության մարդածին ազդեցությունը նվազեցնելու համար։ Մոտեցման լավագույն օրինակը անցումն է էներգիայի վերականգնելի աղբյուրներին և արտանետումների՝ կառավարության սահմանած քվոտաների կրճատումը։
Հարմարեցումն այնպիսի ռազմավարության որդեգրումն է, որը հաշվի է առնում կլիմայի փոփոխության «նոր իրականությունը» և պլանավորում հասարակության վրա դրա շարունակական ազդեցությունը հաջորդող տարիների և տասնամյակների կտրվածքով։
Քանի որ կլիմայի փոփոխությունն ազդելու է ջրային ռեսուրսների հասանելիության և օգտագործման վրա, որը հղի է սննդի արտադրության ոլորտի մի շարք խնդիրներով, արագ և վճռական գործելու դեպքում կստանանք երկակի օգուտ՝ սահմանափակել Հայաստանի ներդրումը կլիմայի փոփոխության մեջ և ապահովել ջրային ռեսուրսների, պարենային և էներգետիկ անվտանգությունը։
9. Ժողովրդագրական անվտանգություն
Պատերազմի ամենաահասարսուռ և անշրջելի ժառանգությունն այն խոր հետքն է, որ նա թողեց երիտասարդների մի ամբողջ սերնդի վրա։ Թեև վերջնական թվերը դեռ հստակ չեն՝ պայմանավորված ռազմագերիների փոխանակմամբ և անհետ կորածների հաշվարկով, ցավոք, արդեն կարելի է վստահաբար ասել, որ հազարավոր հայ տղամարդիկ կամ սպանվել են, ծանր վիրավորվել և/կամ հոգեբանական տրավմայի ենթարկվել. սա այն բարձր գինն է, որ վճարել են նրանք և նրանց հարազատները։
Ամենից առաջ, յուրաքանչյուր հայ բարոյական պարտավորություն ունի աջակցելու զոհերի և վիրավորների ընտանիքներին։ Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամը, որը ֆինանսական հատուցումներ է նախատեսում զոհված և հաշմանդամ զինվորների ընտանիքներին, պետք է ստանա բոլորիս աջակցությունը։
Ադրբեջանցիներն այժմ վերադառնում են իրենց վերահսկողության տակ անցած տարածքներ, հետևաբար Հայաստանը կանգնել է լուրջ ժողովրդագրական վտանգի առաջ և լրջորեն զիջում է Ադրբեջանին և, անշուշտ, նաև Թուրքիային։ Այս միտումը կարող ենք շրջել նպաստավոր միջավայր ստեղծելով ներգաղթը հեշտացնելու և հայրենադարձությունը խրախուսելու, ինչպես նաև տնտեսական և հասարակական համապատասխան համատեքստ ապահովել՝ երկրում ծնելիության ցուցանիշը բարձրացնելու համար։
10. Մշակութային անվտանգություն
Հայկական տարածքների և մշակութային կոթողների, ինչպես և Շուշիի, Հադրութի ակնհայտ կորուստը խոր ազդեցություն է թողել հայերի հոգեվիճակի վրա թե՛ հայրենիքում, թե՛ սփյուռքում։ Տարածաշրջանում ռուսական ռազմական ներկայության վերահաստատումը և թուրքական ագրեսիայի դեմ անվտանգության երաշխիքների դիմաց շարունակ վճարվող գինը կարող են Հայաստանի վրա ռուսական ազդեցության նոր գործոններ ի հայտ բերել։ Այս գործոններին պետք է հակակշռել հայոց լեզվի և ազգային մշակույթի բացահայտ աջակցությամբ, որը ժառանգություն ենք ստացել և որը պարտավոր ենք զարգացնել։
11. Տնտեսական և ֆինանսական անվտանգություն
Առաջին տասը հրամայականները պահանջում են մեծածավալ ֆինանսավորում, անկասկած ավելի շատ, քան ստեղծում է Հայաստանում տնտեսական գործունեությունը, կամ ստանում ենք միջազգային կազմակերպությունների դրամաշնորհների ու աջակցության, աշխարհասփյուռ հայերի ներդրումների տեսքով։ Կենսական նշանակության վերը նշված բոլոր նախաձեռնությունները ֆինանսավորելու համար տնտեսական զարգացման վրա կենտրոնանալը նվազագույն պահանջ է, որը, սակայն, բավարար չէ։
Անհրաժեշտ են արմատական փոփոխություններ հայերից դեպի Հայաստան հոսող ֆինանսական ռեսուրսների ծավալներում. մոտ 200 միլիոն դոլարը, որը հավաքվեց Հայաստան համահայկական հիմնադրամում պատերազմի սկզբից ի վեր, ընդամենը սկզբնակետ պետք է դիտարկել։ Հայաստանին անհրաժեշտ են շարունակական ներդրումներ, որոնք առնվազն տասն անգամ կգերազանցեն այդ թիվը՝ հայկական արժեթղթերի, կապիտալի, օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների և «ազգային պարտքի» տեսքով, որը կծախսվի ի աջակցություն երկրի՝ հաշվի առնելով, որ մենք այժմ մուտք ենք գործում մեր պատմության հաջորդ վճռական փուլը։
12. Քաղաքական անվտանգություն
Շատերը գուցե այս վերջին կետը համարեն ամենակարևորը. անկասկած, նախորդ հրամայականներից շատերը, եթե ոչ բոլորը, իրականացնելու մեր ունակությունը կախված է լինելու հենց այս մեկից։ Բոլորս պետք է համաձայնենք, որ իշխանության ցանկացած անցում պետք է կատարվի բացառապես սահմանադրական ճանապարհով։ Սա վերաբերում է ոչ միայն տարբեր ընդդիմադիր խմբերի՝ կառավարության փոփոխություն պարտադրելու փորձերին, այն ուղղակիորեն պետք է ուղղորդի գործող կառավարության քայլերը՝ աղետալի այս փուլից հետո ժողովրդից նոր մանդատ ձեռք բերելու համար։
Ի տարբերություն նախորդ հրամայականների, որոնք կարելի է թե՛ գնահատել և թե՛ դրանցով առաջնորդվել՝ հիմնվելով փաստերի, ռացիոնալ ծրագրման վրա, քաղաքականությունն անխուսափելիորեն կապված է ժողովրդի, ամբոխի զգացմունքների ու իշխանության հետ։ Հետևաբար, ամենադժվարը կանխատեսելն ու կառավարելն է։ Որպես Հայաստանի և աշխարհի հայեր՝ պետք է հասկանանք, որ մեր անկախ պետականության և պետական ինստիտուտների անձեռնմխելիությունն ու անվտանգությունը պահպանելու ունակությունն ու պատրաստակամությունը վեր են ցանկացած քաղաքական համակրանքից, անձնական խնդիրներից և կամ իշխանության համար բացահայտ պայքարից։
12 այս հրամայականների իրագործումը հեշտ չի լինելու երբեք, առավել ևս առաջիկա ամիսներին կամ 2-5 տարիներին. բայց սա որպես ժողովուրդ և որպես ազգ մեր ապագան ապահովելու միակ ճանապարհն է։ Ուստի անհրաժեշտ է հավաքական կամք, զոհաբերություններ, փոխզիջումներ և անհատական ընտրություն, ի տարբերություն նրա, ինչի հետ շատերս առերեսվում ենք առօրյա կյանքում։
Ահա թե ինչու պետականաշինությունը տեսարժան սպորտաձև ՉԷ։
