Վերջին տասնամյակում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արդյունաբերությունն ու տեղեկատվական հասարակության կայացումը կարևորագույն խթան են եղել զարգացած երկրների տնտեսության մրցունակության և արտադրողականության բարձրացման, կառավարման, ինովացիոն և գիտակրթական համակարգերի, համապատասխան ենթակառուցվածքների զարգացման համար, որպես գերակա ուղղություններ՝ դարձել գիտելիքահենք տնտեսության կառուցման հիմնաքար:

Հայաստանում տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացման անհրաժեշտությունը պայմանավորված է երկրի զարգացման այնպիսի եղանակի ընտրության հրամայականով, որտեղ համակողմանիորեն հաշվի են առնված առկա իրողությունները, այդ թվում՝ բնակչության գիտակրթական ներուժի համեմատական բարձր մակարդակը, ստեղծագործ, գիտահետազոտական և կիրառական աշխատանքների ավանդական արդյունավետությունը, ինչպես նաև տարածքային, բնական պաշարների և տրանսպորտային ուղիների սահմանափակումները:

Հայաստանի Հանրապետությունը շարունակաբար կարևորել է տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտի զարգացումը: Դեռևս 2000 թ. դեկտեմբերի 28-ին ՀՀ կառավարությունը ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների արդյունաբերությունը ճանաչեց տնտեսության զարգացման գերակա ճյուղ: Այնուհետև՝ 2001-ին, ՀՀ կառավարության հավանությանն արժանացավ «ՀՀ ինֆորմացիոն (տեղեկատվական) տեխնոլոգիաների արդյունաբերության զարգացման հայեցակարգը», ՀՀ նախագահի 2001 թ. հուլիսի 20-ի ՆՀ-896 հրամանագրով ստեղծվեց Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացմանն աջակցող խորհուրդը (ՏՏԶԱԽ), որի նախագահը ՀՀ վարչապետն էր: Լինելով կապող օղակ կառավարության, ոլորտի կրթական հաստատությունների, հասարակական կազմակերպությունների, դոնոր և միջազգային կազմակերպությունների միջև՝ խորհուրդը կազմակերպում և անցկացնում էր տեղեկատվական հասարակության կայացմանը և ՏՏ արդյունաբերության խնդիրների լուծմանը նպաստող քննարկումներ: 2019 թ. հունիսի 1-ի ՀՀ վարչապետի որոշմամբ սահմանվեցին ՀՀ բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարության նպատակները, որոնց թվում բարձր տեխնոլոգիաների, թվայնացման, կիբեռանվտանգության, ինովացիոն տեխնոլոգիաների, կապի, փոստի, համացանցի (ինտերնետի), օդային և տիեզերական բնագավառների ոլորտների հավասարակշիռ և կայուն զարգացման, ինչպես նաև պետության տնտեսական աճի ապահովման համար պայմանների ստեղծումն ու ամրապնդումն է:

ՀՀ կառավարության 2001 թ. նոյեմբերի 27-ի 1165 որոշմամբ՝ Համաշխարհային բանկի հետ կնքված վարկային պայմանագրի շրջանակներում հիմնվեց «Ձեռնարկությունների ինկուբատոր» հիմնադրամը: 2001-ից գործում է «Վիասֆեր տեխնոպարկ» ՓԲԸ-ն, որի տարածքում գործում են ոլորտի 30-ից ավել ընկերություններ:

Այս տարիներին ընդունվել են ոլորտին առնչվող մի շարք իրավական ակտեր, մասնավորապես՝ 2004 թ. դեկտեմբերի 14-ի՝ «Էլեկտրոնային փաստաթղթերի և էլեկտրոնային թվային ստորագրության մասին» ՀՕ-40 և 2005 թ. հուլիսի 8-ի՝ «Էլեկտրոնային հաղորդակցության մասին» ՀՕ-176 ՀՀ օրենքները: ՀՀ առևտրի և տնտեսական զարգացման նախարարության հետ համագործակցությամբ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության կողմից մշակվել և 2005-ին գործողության մեջ է դրվել «Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների մասին, ձև թիվ 1-ՏՏ (Տեղեկատվական տեխնոլոգիա)», ամսական պետական վիճակագրական հաշվետվության ձևը:

Ստորագրվել են համագործակցության մի շարք պայմանագրեր և փոխըմբռնման հուշագրեր ինչպես Հնդկաստանի Հանրապետության, Եգիպտոսի Արաբական Հանրապետության, այնպես էլ համաշխարհային ճանաչում ունեցող այնպիսի ընկերությունների հետ, ինչպիսիք են «Մայքրոսոֆթը», «Ալկատելը», «Հյուլեթ Փակարդը», «Սան Մայքրոսիսթեմսը», «Նեյշնլ Ինսթրումենթսը» և այլն:

Ըստ ՏՏ ոլորտի զարգացման հայեցակարգի տեղեկատվական հասարակության կայացման նպատակային հիմնական ցուցանիշների՝ տնային տնտեսությունների 70%-ը պետք է ունենա համակարգչային հագեցվածություն, կրթական հաստատությունների 80-90%-ը, պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմինների 100%-ը:

Համաշխարհային տնտեսության աճի արագ տեմպերը վերջին տասնամյակում պայմանավորված են տեղեկատվական և բարձր տեխնոլոգիաների բնագավառում կատարված նորամուծություններով և արդյունաբերական տարբեր ճյուղերում դրանց կիրառմամբ: Դեռ Խորհրդային Միության տարիներին լինելով ծրագրային ապահովման մշակման, արդյունաբերական հաշվարկման, էլեկտրոնիկայի և կիսահաղորդիչների արտադրության կենտրոն և պահպանելով տեխնոլոգիական ոլորտում զարգացման մեծ ներուժը՝ Հայաստանը շարունակում է տարածաշրջանում առաջատար դիրքեր զբաղեցնել տեղեկատվական և բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում, ինչը պայմանավորված է բարձր մրցակցային ներուժ ունեցող աշխատուժով, ոլորտի՝ ՀՆԱ-ում ունեցած մասնաբաժնով, ինչպես նաև ընկերությունների թվի ու ընդհանուր շրջանառության աճի տեմպերով:

ՏՏ ոլորտի մասնաբաժինը ՀՀ ՀՆԱ-ում, 2010-2020 թթ.

Տեղեկատվական և հեռահաղորդակցության տեխնոլոգիաների ( ՏՀՏ ) և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների (ՏՏ) ոլորտների ցուցանիշներն ըստ տնտեսական գործունեության տեսակների հավաքական խմբավորման

Ինչպես պարզ է դառնում աղյուսակից,  ՏՏ ոլորտը 2020-ին 2019-ի համեմատ արձանագրել է 2,8% աճ, ընդ որում՝ արտադրությունը նվազել է 40,3%-ով, առևտուրը՝ 20%-ով, իսկ ծառայություններն աճել են 8,1%-ով:

Հարկ է նշել, որ Հայաստանում ծրագրային ապահովման և ծառայությունների ոլորտը բավական երիտասարդ է: Ընկերությունների մեծ մասը՝ գրեթե 95%-ը, հիմնադրվել է 2000-2018 թթ.: Ծրագրավորման ոլորտի առաջին մասնավոր տեղական ձեռնարկությունը հիմնվել է 1987 թ., այնուհետև հինգ տարվա ընթացքում Երևանում բացվել է օտարերկրյա ընկերության առաջին մասնաճյուղը: 1991-1997 թթ. տեխնոլոգիական ոլորտն ապրել է բավականին ծանր անցումային շրջան. տարածաշրջանային հակամարտությունները, նվազող տնտեսությունը և բարձրակարգ մասնագետների արտագաղթը զգալիորեն խոչընդոտել են տնտեսության ընդհանուր վերականգնմանը: 1998 թ. դրությամբ Հայաստանում գործում էր մոտ 35-40 ծրագրավորող ընկերություն և ինտերնետային կապի պրովայդեր, որոնցում, ըստ տարբեր հաշվարկների, աշխատում էր շուրջ 1.000 մասնագետ: 1998-ին ոլորտում աշխատող մասնագետների թիվը էապես ցածր էր 1987 թ. արձանագրված ցուցանիշից, երբ միայն Երևանի մաթեմատիկական մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտն ուներ մինչև 10.000 աշխատակից: Վերջին տասնմեկ տարիներին ոլորտում գրանցվել է թե՛ տեղական նորաստեղծ ձեռնարկությունների, թե՛ արտասահմանյան մասնաճյուղերի թվի կտրուկ աճ: Միայն 2017-2018 թթ. հիմնադրվել է 150 նոր ընկերություն (գործող ընկերությունների 18,8%-ը): Նույն ժամանակահատվածում ՏՀՏ ոլորտի աշխատատեղերի թիվն աճել է մոտ 4.200-ով:

Ըստ ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի՝ 2020-ին ՏՏ ոլորտում զբաղվածների թիվը կազմել է 14.755 մարդ, որից ընդամենը 95 մասնագետ է աշխատել պետական ոլորտում, 14.680 մարդ զբաղված է եղել մասնավոր հատվածում: Համեմատության համար նշենք, որ 2021 թ. հունվար-մարտին ՏՏ ոլորտում աշխատողների թիվն ավելացել է 4.202-ով կամ 28%-ով: Հարկ է նշել, որ ՏՏ ոլորտը ՀՀ աշխատաշուկայում համարվում է ամենաբարձր վարձատրվողներից մեկը: 2020 թվականին միջին աշխատավարձը պետական ոլորտում կազմել է 411.927 ՀՀ դրամ, մասնավոր հատվածում՝ 638.756 ՀՀ դրամ:

Ըստ Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի 2018-ի ցուցանիշների վերլուծության՝ ՏՀՏ ոլորտում օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների համար բարենպաստ միջավայր ունենալով՝ Հայաստանը տարածաշրջանի մյուս երկրների նկատմամբ ունի հետևյալ մրցակցային առավելությունները՝

• միջազգային չափանիշներին համապատասխանող գիտահետազոտական և փորձարարական աշխատանքների իրականացման կարողություններ,

• բարձրակարգ և շնորհալի մասնագետներ,

• ՏՏ և հարակից այլ մասնագիտացումներով բուհական հիմնարար ծրագրեր,  մրցակցային բարձր մակարդակ ունեցող էժան աշխատուժ և ցածր գործառնական ծախսեր,

• պետության կողմից ոլորտին հատկացվող շոշափելի աջակցություն և ներդրումային դաշտը բարելավելու պատրաստակամություն,

• ՏՏ ոլորտի կայուն և շարունակական զարգացում,

• ուժեղ և բարգավաճող Սփյուռքի ներկայություն Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում,

• խոշոր վերազգային ընկերությունների հետ համագործակցության մեծ փորձ,

• մտավոր սեփականության պաշտպանությանն ուղղված միջազգային լավագույն  չափանիշներին համապատասխանող իրավական դաշտ:

Վերջին հինգ տարիներին էապես բարելավվել է տեղական ընկերությունների վիճակը. աճել է աշխատակիցների թիվը, ներգրավվել են վենչուրային ներդրումներ, աճել են տեխնիկական հմտություններն ու շուկայի վերաբերյալ գիտելիքները։ Ավելին, նրանք ավելի բարդ և բարձր գնահատվող նախագծեր են իրականացնում: Հայկական ընկերությունները դարձել են գրավիչ արտասահմանյան վենչուրային ներդրողների համար։

Այդուհանդերձ, ՏՏ ոլորտի կազմակերպությունների 73,2%-ի համար խնդիր է շուկայում բարձր որակավորում ունեցող մասնագետների պակասը։ Բարձր որակավորում ունեցող աշխատուժ ներգրավելու խնդիրը շեշտում է կազմակերպությունների 64,2%-ը: Սա կարող է պայմանավորված լինել շուկայում տեխնիկական աշխատուժի նկատմամբ պահանջարկի աճի հետ մեկտեղ տեխնիկական մասնագիտացումներով ուսանողների թվի շարունակական նվազմամբ։

ՏՏ ոլորտի ընկերությունների 44%-ի կարծիքով՝ ֆինանսական ռեսուրսների դժվար հասանելիությունը և պետական, հասարակական կազմակերպությունների կողմից աջակցության պակասը խոչընդոտում են ծրագրային ապահովման և ծառայությունների ոլորտի աճին։

ՀՀ ՏՏ ոլորտի կազմակերպությունների մոտ 23,2%-ն ունի միջազգային շուկա մուտք գործելու հետ կապված որոշակի խնդիրներ: Միջազգային գործընկերները հիմնականում տեղյակ չեն Հայաստանի մասին կամ պարզապես չեն վստահում ցածր կամ միջին եկամուտ ունեցող երկրի ներկայացուցչին։

Սեփական պրոդուկտները մշակող և գիտահետազոտական ու փորձարարական աշխատանքների ոլորտում ներդրումներ կատարող հայաստանյան ՏՀՏ ընկերությունների թիվը տարեցտարի ավելանում է, ինչը դրական ցուցանիշ է և վկայում է այն մասին, որ Հայաստանում ոլորտը օտարերկրյա ընկերությունների համար արտապատվիրման ռեսուրս լինելուց վերափոխվում է տեխնոլոգիական զարգացման կենտրոնի:

Գործող ընկերությունների 41%-ի եկամուտը գոյանում է սեփական ապրանքներից և ծառայություններից: Խոշոր ընկերություններում նորարարական գործունեությունից ստացվող եկամուտների ծավալը էապես փոխկապակցված է ընկերության աշխատակիցների թվի հետ, այսինքն՝ որքան մեծ է ընկերությունը, այնքան մեծ են գիտահետազոտական և փորձարարական աշխատանքներում ներդրումների ծավալները։ 

Գիտահետազոտական և փորձարարական աշխատանքներում ներդրումներ կատարող ընկերությունների ընդհանուր թվաքանակի մեջ ավելացել է տեղական ընկերությունների թիվը՝ 85%-ից հասնելով 87%-ի, ինչը պայմանավորված է տեղական տեխնոլոգիական ոլորտի նորաստեղծ ընկերությունների ավելացմամբ:

ՏՀՏ ոլորտում աշխատող 15.239 տեխնիկական մասնագետների 62,9%-ն աշխատում է ծրագրային ապահովման և ծառայությունների ոլորտում, մյուսները կենտրոնացած են հեռահաղորդակցության ոլորտում: Հայաստանի ՏՀՏ ոլորտում մասնագետների մեծամասնությունը արական սեռի ներկայացուցիչներն են (68%): ՏՏ ոլորտի ընկերությունների տնօրենների միջին աշխատանքային փորձը 13,4 տարի է տեղական ընկերություններում և 18,6 տարի՝ օտարերկրյա ընկերություններում: Տեղական և օտարերկրյա ընկերություններում աշխատում է ՏՏ աշխատուժի համապատասխանաբար 52,5% և 47,5%-ը (2008 թ. այս հարաբերակցությունը եղել է 50/50):

Ծրագրավորման արտապատվիրվող գործունեության համար Հայաստանը դեռ համարվում է ցածր ծախսեր պահանջող երկիր, որտեղ վարձատրությունը չի զիջում ՏՏ ոլորտի աշխատանքների արտապատվիրման հիմնական երկրներին, ինչպիսիք են, օրինակ՝ Հնդկաստանը, Ռուսաստանը, Իսրայելը, Իռլանդիան, Չինաստանը և Կենտրոնական Եվրոպան:

2020-ին ՏՏ ոլորտում աշխատողների միջին անվանական ամսական աշխատավարձը կազմել է 646.563 ՀՀ դրամ, որն ամենաբարձրն է Հայաստանի աշխատաշուկայում։ Հատկանշական է, որ նույնիսկ ճգնաժամի պայմաններում ոլորտում աշխատավարձը միջինում աճել է 7,1%-ով։ Ընդ որում, տեխնիկական աշխատողների աշխատավարձի չափը պայմանավորված է ոչ թե կրթական աստիճանով, այլ աշխատանքային փորձով։

Միջին աշխատավարձը ՀՀ ՏՀՏ ընկերություններում, ԱՄՆ դոլար

                                                                                                                                                                    Աղբյուրը՝ ՀՀ վիճակագրական կոմիտե

Ընկերությունների ընդամենը 3,4%-ում է աշխատում 100 և ավելի մասնագետ, 12,6%-ում զբաղված է 25-100 մասնագետ, 84%-ում՝ 25-ից պակաս մասնագետ:

Ընկերությունների բաշխվածությունն ըստ չափի

                                                                                                        Աղբյուրը՝ Ձեռնարկությունների ինկուբատոր հիմնադրամի թվականի ցուցանիշների վերլուծություն

Այսպիսով, Հայաստանում ՏՀՏ ընկերությունների շարքում՝ ըստ աշխատուժի, գերակշռում են փոքր ձեռնարկությունները: Իրապես, ՏՏ ոլորտը Հայաստանում միջին խավ ձևավորող հիմնական ոլորտներից է։

Նույն հեղինակից