Քաղաքացիության քաղաքականության շուրջ

Wed Sep 08 2021 · 11 min read

Քաղաքացիության քաղաքականության շուրջ

By Hamazasp Danielyan

Միգրացիոն հետազոտությունների դասական, բազմիցս քննադատված, բայց նույնքան տարածված մոտեցումները մարդկանց կամավոր միգրացիան պայմանավորող հիմնական գործոնները խմբավորում են «վանող» և «ձգող» կատեգորիաներում (push & pull)։ Դրանցից առաջինը պայմանավորված է այն պետության/տարածքի պայմաններով և/կամ այդ պայմանների մասին սուբյեկտիվ պատկերացումներով, որտեղից հեռանալու որոշում է կայացվել։ Երկրորդը կապված է արդեն հաստատվելիք պետության/տարածքի պայմանների և/կամ այդ պայմանների մասին սուբյեկտիվ պատկերացումների հետ [1]: Բնականաբար այս երկու գործոնների համադրությունն է, որ պայմանավորում է հեռանալ-չհեռանալու, կամ դեպի որ ուղղությամբ հեռանալու հարցերի պատասխանները:

Ուստի թե՛ Հայաստանի, թե՛ երրորդ պետությունների քաղաքականությունները կարող են էական ազդեցություն ունենալ Հայաստանի քաղաքացու կարգավիճակից հրաժարվելու կամ քաղաքացիություն ստանալու որոշման վրա: Հայաստանի քաղաքացիությունից հրաժարվողների անհանգստացնող վիճակագրությունը (տե՛ս գծապատկերը ստորև), իմ կարծիքով, ցույց է տալիս, որ որոշումներ կայացնելիս կա այլ պետությունների քաղաքականությունների նկատմամբ ուշադրության անհրաժեշտություն ևս։

Որպես ներածություն ստորև համառոտ կներկայացնեմ այն երեք առանցքային բաղադրիչները, որոնց համադրությամբ բնորոշվում է քաղաքացիությանն առնչվող յուրաքանչյուր պետության քաղաքականությունը [2]: Ապա կքննարկեմ Հայաստանի որդեգրած քաղաքականության փոփոխությունները անկախությունից ի վեր։

Ա․ Արյան և հողի իրավունք՝ քաղաքացիություն շնորհող հիմնական սկզբունքները

Քաղաքացիության շնորհման երկու հիմնական սկզբունք գոյություն ունի՝ արյան իրավունքի (ավելի հայտնի լատիներեն անվամբ՝ Jus sanguinis) և հողի իրավունքի (Jus soli): Ամենակիրառելին առաջինն է, երբ պետությունը նորածնին քաղաքացիություն է շնորհում հաշվի առնելով ծնողի կամ ծնողների քաղաքացիությունը: Սա այն սկզբունքն է, որով հիմնականում առաջնորդվում է եվրոպական և ընդհանրապես արևելյան կիսագնդում գտնվող երկրների գերակշիռ մասը՝ ներառյալ Հայաստանը: Հողի իրավունքով առաջնորդվող պետությունները քաղաքացի են ճանաչում բոլոր նրանց, ովքեր ծնվել են իրենց տարածքում: Սա բավական տարածված սկզբունք է արևմտյան կիսագնդի պետություններում, որի ակունքներում վերջիններիս գաղութատիրական և ստրկատիրական անցյալն է. միգրացիան զգալի դեր է ունեցել այդ պետությունների ձևավորման և զարգացման գործում։

Այդուհանդերձ պետք է հաշվի առնել, որ երկու այս սկզբունքները ո՛չ բացարձակ են, ո՛չ էլ անջատ. որպես կանոն սկզբունքներից մեկը որդեգրած պետությունները կարող են կիրառել նաև մյուսի տարրերը, ինչպես նաև հազվադեպ չեն օրինակները, երբ գերակշռող սկզբունքի հետ կապված սահմանվում են լրացուցիչ պայմաններ :

Բ․ Բացառող և ներառող մոտեցումներ՝ երկքաղաքացիության խիստ արգելքից մինչև ընդունում

Քաղաքացիությունը տեսական դատողություններում ի սկբանե հանդես է եկել որպես մարդու և պետության փոխադարձ իրավունքների և պարտավորությունների հիմք՝ ունենալով էքսկլյուզիվ, այլ կերպ՝ նույն անձի համար այլ պետության հանդեպ նույնատիպ հարաբերությունների հնարավորությունը բացառող բնույթ: Այդուհանդերձ, միգրացիայի ծավալների աճը պրակտիկ խնդիրներ ստեղծեցին պետությունների համար կապված այն մարդկանց հետ, ովքեր մի պետության քաղաքացիություն ունեն, սակայն հաստատվել են մեկ այլ պետությունում։ Այսօր շատ երկրներ բացահայտ կամ առնվազն լռելյայն ընդունում են, որ իրենց քաղաքացին կարող է նաև մեկ այլ երկրի քաղաքացի լինել: Թեև ներառող մոտեցումը (երկքաղաքացիություն կամ ավելի ճիշտ՝ բազմաքաղաքացիություն) նախընտրող պետությունների թիվը դեռ հարաբերականորեն փոքր է, սակայն ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն երկքաղաքացիություն ընդունող պետությունների քանակի ավելացումն ակնհայտ միտում է։ Պատճառները բազմաթիվ են և տարբեր ամեն կոնկրետ դեպքի համար։ Մեծ հաշվով, սակայն, այս միտումը կարելի է պայմանավորել մի կողմից ազգային պետությունների և դրանց նկատմամբ քաղաքացիների բացարձակ հավատարմության մասին պատկերացումների թուլացմամբ և մյուս կողմից՝ մարդկային կապիտալի համար գլոբալ պայքարում պետությունների ավելի ճկուն գործիքակազմ ունենալու ցանկությամբ:

Բնականաբար, այս դեպքում ևս օրինակները չեն սահմանափակվում զուտ երկքաղաքացիությունն ընդունող կամ բացառող պետություններով, քանի որ կարող են լինել հավելյալ կարգավորումներ, երբ օրինակ՝ այլ պետության քաղաքացիություն չընդունող պետությունը բացառություն է սահմանում որոշ կոնկրետ պետությունների կամ դեպքերի համար: Այսպես, օրինակ, բացառող մոտեցում որդեգրած Գերմանիայի Դաշնությունն ընդունում է իր քաղաքացիների՝ ԵՄ անդամ այլ պետության քաղաքացիություն ձեռք բերելու իրավունքը, սակայն Գերմանիայի քաղաքացիություն ստանալու ցանկություն ունեցող այլ պետությունների (այդ թվում Հայաստանի) քաղաքացիների համար պարտադիր է գործող քաղաքացիությունից հրաժարվելը: Այլ պետության քաղաքացիությունից հրաժարվելու պայման գործում էր նաև Ռուսաստանի Դաշնությունում մինչև 2020 թվականը, իսկ բացառությունը տարածվում էր ՌԴ հետ հատուկ համաձայնագրեր ունեցող պետությունների վրա (Թուրքմենստան և Տաջիկստան): Որպես թարմ օրինակ կարելի է նշել մինչև վերջերս երկքաղաքացիությունը բացառող Վրաստանի սահմանադրական փոփոխությունները. 2020 թվականից այլևս արգելվում է Վրաստանի քաղաքացուն զրկել քաղաքացիությունից այլ պետության քաղաքացիություն ստանալու հիմքով։ Այլ կերպ ասած, անուղղակիորեն ընդունվում է, որ Վրաստանի քաղաքացին կարող է լինել մեկ այլ պետության քաղաքացի ևս:

Գ. Քաղաքացիություն ստանալու պայմանները

Առանցքային նշանակություն ունեցող վերջին բաղադրիչը քաղաքացիություն շնորհելու (naturalization) պայմաններն են՝ սահմանված տվյալ պետության կողմից: Դրանք շատ ավելի բազմազան են, քան նախորդ երկու բաղադրիչների դեպքում էր։ Պայմաններից հիմնականներն են՝

տվյալ պետությունում օրինական բնակվելու տևողությունը և հիմքը,
դիմողի ծագումը (Իսրայելի դեպքում հաշվի է առնվում նաև կրոնական պատկանելությունը),
իմացություններ (լեզվի, պատմության, սահմանադրության ու օրենքների և այլն),
վարքը (դատվածություն, բարոյական նկարագիր և այլն),
տվյալ պետության հետ առկա կապերը (պետության քաղաքացու հետ ամուսնության կամ ընտանեկան այլ կապերի առկայություն, ֆինանսական ներդրումներ և այլն)։

Հենց այս պայմանները և դրանց համադրությունն է, որը հնարավորություն է տալիս պետությանը քաղաքացիության ավելի ճկուն քաղաքականություն կառուցել՝ առաջնորդվելով պետության համար տվյալ ժամանակամիջոցում գերակա սկզբունքներով ու առաջնահերթություններով: Այսպես, Ծոցի պետություններում, որտեղ տնտեսությունը մեծապես հիմնված է ներգաղթյալների աշխատուժի վրա, պրակտիկորեն անհնար է քաղաքացիություն ստանալ անգամ օրինական հիմքով այդ երկրներում տասնամյակներ ապրելուց և աշխատելուց հետո: Թեև այստեղ էլ վերջին տարիներին որոշակի սահմանափակ ազատականացում է նկատվում (Կատար, Արաբական Միացյալ Էմիրություններ):

Քաղաքացիության քաղաքականությունը Հայաստանում

Քաղաքացիության վերը նշված բաղադրիչների վերլուծությունը թույլ է տալիս պատկերացում կազմել ոլորտում պետության խնդիրների ու նպատակների մասին։ Հայաստանի որդեգրած քաղաքականության վերլուծության միջոցով փորձենք դիտարկել մեր առջև ծառացած մարտահրավերները։

Ինչպես նորաստեղծ շատ պետությունների դեպքում, Հայաստանի անկախացման գործընթացում անհրաժեշտություն կար ամրագրելու, թե ում է կամ այլ կերպ ասած ինչ քաղաքական հանրույթ է ներկայացնելու Հայաստանի Հանրապետությունը: Ընդհանրապես քաղաքացիությանն առնչվող տարբեր ընկալումներին ու սահմանումների մեջ քաղաքական հանրույթի անդամության բաղադրիչը ամենահիմնականն ու ամենից տարածվածն է [3]։ Ուստի պատահական չէ, որ քաղաքացիության խնդիրներին անդրադարձ կա Հայաստանի Հանրապետության հիմնարար փաստաթղթերում: 1990 թ. օգոստոսի 23-ին Գերագույն Խորհրդի ընդունած Անկախության հռչակագրում մի ամբողջ հոդված է նվիրված քաղաքացիությանը: Հոդված 4-ը ոչ միայն հռչակում է, որ «Հայաստանի Հանրապետության տարածքում բնակվող բոլոր քաղաքացիների համար սահմանվում է Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիությունը», այլ նաև, որ «Արտերկրի հայությունը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիության իրավունք ունի»։ Այսինքն անկախության հռչակումով ամրագրվում է ոչ միայն Հայաստանի բնակիչների, այլև աշխարհասփյուռ հայության՝ նորաստեղծ քաղաքական հանրույթի անդամության իրավունքը:

1995 թ․ հուլիսի 5-ի Սահմանադրությունը մարդու և քաղաքացու իրավունքներին ու ազատություններին նվիրված գլխի առաջին հոդվածում հստակեցնում է, որ «Ազգությամբ հայերը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիություն են ձեռք բերում պարզեցված կարգով»՝ հող նախապատրաստելով հայկական ծագում ունեցողների համար պարզեցված կարգով քաղաքացիություն ստանալու ամիսներ անց ընդունվելիք մայր օրենքում լրացուցիչ կարգավորունների համար։ Սահմանադրության նույն հոդվածով նախատեսվում էր նաև բացառող մոտեցում՝ «Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին միաժամանակ չի կարող լինել այլ պետության քաղաքացի»: Սա ենթադրում էր, որ թեև անկախացման շրջանում Հայաստանում չբնակված և ինքնաբերաբար քաղաքացիություն չստացած հայերը կարող էին որոշակի պայմաններում ստանալ ՀՀ քաղաքացիություն, սակայն դա պետք է տեղի ունենար նախկին քաղաքացիությունից և այլ պետությունների նկատմամբ քաղաքական հավատարմությունից հրաժարվելու դեպքում: 1995-ի նոյեմբերին ընդունված «Քաղաքացիության մասին» ՀՀ օրենքով (այսուհետ ՔՄՕ) մանրամասնվում էին նաև այլ պայմաններ: ՔՄՕ 10-րդ և 13-րդ հոդվածների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ Հայաստանի քաղաքացիության շնորհումը հիմնվում էր բազմաշերտ մոտեցման վրա՝ բացի Խորհրդային Հայաստանի՝ մինչ այդ պահը այլ երկրի քաղաքացիություն չստացած բնակիչներից առաջնահերթորեն քաղաքացիություն շնորհելով Հայաստանում հաստատված ԽՍՀՄ այլ հանրապետությունների քաղաքացիներին՝ նման կարգավիճակ ստանալու համար դիմելու պարագայում։ Չնայած օրենքով նախատեսվում էր 3 տարի տևողությամբ վերջնաժամկետ նման դիմումի համար, սակայն այդ վերջնաժամկետը բազմիցս երկարեցվեց՝ հաջորդ երկու տասնամյակների ընթացքում քաղաքացիություն ստանալու հնարավորությունը տրամադրելով այդ խմբի անձանց համար։ Բնականաբար այստեղ գերակշիռ մեծամասնություն էին կազմում Ադրբեջանից բռնագաղթվածները։ Սակայն այդ տարիներին դեպի Հայաստան հայերի ներհոսք կար հարևան Վրաստանից, նաև ԽՍՀՄ նախկին որոշ այլ հանրապետություններից։

Բացի այդ անկախության պահին Հայաստանում բնակվող, ապա երկիրը լքած այն անձինք, որոնք այդ ժամանակահատվածում այլ քաղաքացիություն, այսինքն՝ այլ պետության նկատմամբ քաղաքական հավատարմություն չէին ստանձնել, նույնպես ճանաչվում էին Հայաստանի քաղաքացի՝ անկախ ազգային պատկանելությունից։ Իսկ Խորհրդային Հայաստանի այն քաղաքացիները,, ովքեր Հայաստանը լքել էին մինչև անկախության հանրաքվեն, սակայն չլինելով այլ պետության քաղաքացի, արտերկրից Հայաստան պետության հետ կապ էին պահպանել (հյուպատոսական հաշվառման էին կանգնել), քաղաքացիություն էին ստանում՝ հայ լինելու պարագայում։ Հայաստանի քաղաքացիության ստանալու հեշտացված ընթացակարգ էր սահմանվում նաև բոլոր այն հայերի համար, որոնք կարող են բացատրվել հայերենով, ծանոթ էին Սահմանադրությանը և արդեն հաստատվել էին Հայաստանում: Այս խմբի համար հիմնական բացառությունը կամ հեշտացված պայմանը երեք տարի Հայաստանում բնակվելու պահանջի անտեսումն էր:

Ակնհայտորեն, երեք այս դեպքերում էլ քաղաքացիություն ստանալու հնարավորություն ունեցող մարդկանց իրական շրջանակը բավական նեղ էր, իսկ ընդհանուր առմամբ քաղաքացիություն ստանալու պայմանները քաղաքական հավատարմության բավական բարձր նշաձող էին սահմանում [4]:

Այդ բարձր նշաձողը հաղթահարածներին՝ քաղաքացիներին, Հայաստանը որոշակի էական քաղաքական իրավունքներ էր երաշխավորում ՝ ներառյալ ընտրություններին թեկուզ արտերկրից մասնակցելու քաղաքական իրավունք։

Ընդհանրապես, առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի իշխանության տարիների քաղաքականության վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ այդ փուլում քաղաքացիական ազգայնականության (civic nationalism) տարրեր պարունակող մոտեցումն ավելի ընդգծված էր, քան երբևիցե։ Ի համեմատություն հաջորդող վարչակազմերի, կարելի է ասել, որ այն «Հայաստանակենտրոն» էր՝ առաջնահերթություն տալով Հայաստանի հետ շոշափելի կապ ունենալը փաստող պայմաններինը (ներկա կամ նախկին բնակիչ լինել, Հայաստանի սահմանադրության իմացություն և այլ)։Այս մոտեցումը թե՛ Հայաստանում և թե՛ հատկապես Հայաստանից դուրս բնակվող հայերի շրջանում միշտ չէ, որ առանց քննադատության էր ընդունվում:

Ռոբերտ Քոչարյանի նախագահության տարիներին մի շարք կարևոր զարգացումներ տեղի ունեցան՝ այդ թվում իշխանության մաս հանդիսացող Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության ակտիվ մասնակցությամբ: Փոփոխություններն ընդհանուր առմամբ տեղավորվում էին սփյուռքյան ազդեցիկ և կազմակերպված շրջանակները սիրաշահելու տրամաբանության մեջ. այդ շրջանում էր, որ լայն տարածում ստացավ Հայաստանի զարգացումը սփյուռքի օգնությամբ իրականացնելու մոտեցումը։ Ենթադրվում էր, որ այս կերպ հնարավոր կլինի հակակշռել և չեզոքացնել Ադրբեջանի՝ մեծապես նավթի արտահանմամբ պայմանավորված ավելացող հնարավորությունները։

ՔՄՕ առաջին բովանդակային փոփոխությունը տեղի ունեցավ 2001-ի գարնանը, երբ Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու հնարավորությունից զրկվեցին արտերկրում բնակվող, այլ պետության քաղաքացիություն չունեցող Հայաստանի անկախացման պահին Հայաստանում բնակված նախկին Հայկական ԽՍՀ այն քաղաքացիները, որոնք հայկական ծագում չունեին: Դիմումների մասին վիճակագրական տվյալների բացակայության պայմաններում դժվար է ենթադրել, թե որքանով է օրենսդրական այս փոփոխությունը էական եղել հայկական ծագում չունեցող նախկին ՀԽՍՀ քաղաքացիների համար: Սակայն այս փոփոխությունը թույլ էր տալիս որոշակի պատկերացում կազմել հաջորդող տարիների քաղաքականության մասին՝ Հայաստանակենտրոնությունից հայակենտրոնություն՝ առանց էական նախապայմանների հայերին Հայաստանի քաղաքացիություն տրամադրումը:

Այս ճանապարհին ամենից էական փոփոխությունը 2005 թ. խմբագրության Սահմանադրությամբ Հայաստանի քաղաքացիությունից բացի այլ քաղաքացիություն ունենալու արգելքի վերացումն էր, ինչպես նաև արգելվեց Հայաստանի քաղաքացիությունից զրկելը [5], իսկ 2007-ի գարնանն ընդունված ՔՄՕ փոփոխությունները իրացրեցին և կարգավորեցին սահմանադրական փոփոխություններից բխող դրույթները: Բովանդակային առումով սրանք խորքային փոփոխություններին էին, որոնց համաձայն՝

վերացվեց հայերենով բացատրվելու պայմանը մի շարք դեպքերում, այդ թվում նաև ծագումով հայերի համար [6],
այլ պետության քաղաքացիություն ընդունելու կամ ստանալու դեպքում պարտավորություն էր սահմանվում մեկամսյա ժամկետում տեղեկացնել Հայաստանի կառավարությանը՝ միաժամանակ նախատեսելով պատասխանատվություն այդ պարտավորությունը չիրականացնելու դեպքում,
վերացվում էր Հայաստանի ընտրություններին արտերկրից մասնակցելու՝ քաղաքացիների իրավունքը։

Վերջին դրույթի շուրջ խորհրդարանական քննարկումները բավական թեժ էին, քանի որ մեծ թվով երկքաղաքացիներ ունենալու ակնկալիքի համատեքստում մի կողմից ընդգծվում էր այլ պետությունների կողմից Հայաստանի քաղաքականության վրա միջնորդավորված ազդելու ռիսկայնությունը (հիմնականում՝ ՀՀԿ ներկայացուցիչներ), մյուս կողմից սփյուռքում որոշակի աջակցություն ունեցող ՀՅԴ-ական պատգամավորները շեշտում էին արտերկրից քվեարկելու հնարավորության կարևորությունը: Անկախ փաստարկների հիմնավորվածությունից և ամիսների անց կազմակերպվելիք խորհրդարանական ընտրություններում կուսակցական հաշվարկների նշանակությունից՝ պետք է փաստել, որ նման արգելքի ներմուծումը նահանջ էր արդեն իսկ հաստատված պրակտիկայից, ինչը նախորդող տասնամյակում հնարավորություն էր տվել տասնյակ հազարավոր Հայաստանի քաղաքացիների արտերկրից մասնակցել համապետական քվեարկություններին՝ թեկուզ հեռավորությունից քաղաքական հանրույթի մաս լինելը առարակայան կերպով փաստող հանգամանք: Հստակության համար հարկ է նաև ընդգծել, որ քաղաքացիների արտերկրից քվեարկելու իրավունքը որևէ միջազգային փաստաթղթով ամրագրված պարտավորություն չէ, և յուրաքանչյուր պետության սուվերեն իրավունքն է որոշել դրա նպատակահարմարությունը։

Քաղաքական իրավունքների սահմանափակման տեսակետից խնդրահարույց էր նաև 2015 թ. սահմանադրական փոփոխություններով Հայաստանից բացի նաև այլ պետության քաղաքացիություն ունեցողների համար սահմանվող մի շարք առանցքային պաշտոններ զբաղեցնելու արգելքը։ Որոշ պաշտոնների համար սահմանվում էր բացառապես Հայաստանի քաղաքացի լինելու նվազագույն ժամկետ (4 տարի պատգամավորների և 6 տարի նախագահի համար): Երկքաղաքացիները Սահմանադրությամբ զրկվում էին վարչապետ, կառավարության անդամ, դատավոր, մարդու իրավունքների պաշտպան լինելու հնարավորությունից: Այս սահմանափակումը խտրական է բոլոր քաղաքացիների համար հավասար իրավունքներ երաշխավորելու լայնորեն տարածված մոտեցման առումով և բազմիցս քննադատության է արժանացել միջազգային կազմակերպությունների կողմից։ Երկքաղաքացիություն ընդունող պետությունները որպես կանոն ընդունում են նաև երկքաղաքացիների քաղաքական և պետական պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունքը։ Ընդ որում, կան բազմաթիվ օրինակներ, երբ խնդիրը լուծվում է ոչ թե երկքաղաքացիների առաջադրման արգելքով, այլ որոշակի պաշտոն ստանձնելուց առաջ այլ պետության քաղաքացիությունից հրաժարման պահանջով։ Բացի այդ, խնդրահարույց է այս արգելքի փաստացի կիրառումը, քանի որ մի շարք պաշտոնյաների դեպքում պարզվել է այլ պետության քաղաքացի լինելու հանգամանքը (պաշտպանության նախկին նախարար Միքայել Հարությունյան) կամ հնարավոր չի եղել հաստատապես հերքել նման կասկածները (հանրապետության նախագահ Արմեն Սարգսյան) [7]:

ՔՄՕ հաջորդ փոփոխությունները քաղաքացիության շնորհման պայմանների ազատականացման ուղղությամբ էին։ 2011 թ. փոփոխություններով վերացվեց ծագումով հայերի [8] քաղաքացիության դիմելու համար վերջին բովանդակային պայմանը՝ Հայաստանի սահմանադրության իմացությունը, կրճատվեցին քաղաքացիության դիմումների ուսումնասիրության ժամկետները, իսկ ավելի ուշ օրենսդրական հնարավորություն ստեղծվեց ազգությամբ հայերի համար քաղաքացիության դիմել և ստանալ այն առանց Հայաստան այցելելու՝ դեսպանատների և հյուպատոսությունների միջոցով:

Երկքաղաքացիության հնարավորություն ընձեռելուց հետո ծագումով հայերի դիմումների մասին սուղ տվյալների մակերեսային ուսումնասիրությունն անգամ վեր է հանում մի շարք խնդիրներ: Նախ, ինչպես և կարելի էր ակնկալել, չիրականացավ Հայաստանի քաղաքացիության համար հարյուր հազարավոր, անգամ միլիոնավոր դիմումների չափազանցված կանխատեսումը [9]: Խնդիրներ են առաջանում նաև «ծագումով հայ» կամ «ազգությամբ հայ» լինելու օրենսդրական պայմանը ապացուցող ընթացակարգերում։ Գործնականում սա նույնացվում է Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ լինելու մասին փաստաթուղթ ներկայացնելու պահանջի հետ՝ խնդիրներ հարուցելով վերջինիս հետևորդներ չհանդիսացողների համար [10]: Հայտնի են նաև դեպքեր, երբ նախկինում քաղաքացիության դիմումները մերժվել են կամայական հիմնավորումներով, օրինակ՝ դիմումատուի ազգանվան «հայկականության պակասի» պատճառով։

Հայաստանի քաղաքացիության համար հայերից ստացված դիմումների ուսումնասիրությունը վեր է հանում մեկ այլ կարևոր հանգամանք. առյուծի բաժին են կազմում դիմումները այն երկրներներից, որտեղ ճգնաժամային իրավիճակ է ստեղծվել, իսկ Հայաստանի քաղաքացիու կարգավիճակը որոշակի հնարավորություններ է ստեղծել դժվար իրավիճակում հայտնված հայերի համար։ Այսպես, 2007 թվականին հաջորդող առաջինտարիներին նման դիմումների ամենամեծ մասնաբաժինը վիրահայերինն էր՝ հատկապես Ջավախքում բնակվող, որոնք 2008-ի ռուս-վրացական պատերազմից հետո ելքեր էին փնտրում Ռուսաստան ճամփորդելու համար: Հայաստանի քաղաքացիությունը հեշտացնում էր այդ հարցը, սակայն հաշվի առնելով վրացական կարգավորումները, Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալուց հետո վիրահայերը առերեսվում էին մի շարք բարդությունների՝ ընդհուպ մինչև Վրաստանի քաղաքացիության կորուստ:

Սիրիայում քաղաքացիական պատերազմի ահագնացմանը զուգահեռ ավելացան Հայաստանի քաղաքացիություն ստանալու սիրիահայերի դիմումները: Համաձայն որոշ տվյալների՝ այդ տարիներին Հայաստանում հաստատված մինչև երեսուն հազար սիրիահայերի ավելի քան 90 տոկոսը ստացել է Հայաստանի քաղաքացիություն։ Սա կարելի է հաջողված փորձառություն համարել այն տեսակետից, որ այն հնարավորություն տվեց սիրիահայերին անվտանգ հեռանալ Սիրիայից, իսկ նրանց զգալի մի հատվածին երկարաժամկետ հաստատվել Հայաստանում։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ Հայաստանի քաղաքացու կարգավիճակի շնորհումը պատճառ կամ ավելի շուտ պատրվակ դարձավ, որպեսզի որևէ նշանակալի միջազգային աջակցություն չտրամադրվի՝ Հայաստանի համար զգալի թիվ կազմող փաստացի փախստականների կարիքները հոգալու համար։ Բացի այդ, Հայաստանի քաղաքացի դարձած սիրիահայերից շատերն Հայաստանի քաղաքացու կարգավիճակը օգտագործեցին արևմուտք տեղափոխվելու համար, իսկ այնտեղ հայտնվելուց հետո փախստականի կարգավիճակ ստանալու համար հաճախ թաքցրեցին (փաստացի հրաժարվեցին) Հայաստանի քաղաքացի լինելու հանգամանքը:

Լիբանանում խորացող տնտեսական և քաղաքական անկայությանը զուգահեռ զգալի ծավալների է հասել նաև այնտեղից Հայաստան տեղափոխվող, ինչպես նաև Հայաստանի քաղաքացիություն հայցողների թիվը։

Որպես ամփոփում կարելի է փաստել, որ մի կողմից միանշանակորեն դրական է, որ անցած երեք տասնամյակների ընթացքում Հայաստանի քաղաքացիության շնորհումը որոշակի շոշափելի հնարավորություններ է ընձեռնել հայերի համար՝ հատկապես դժվար իրավիճակում հայտնվածներին։ Քաղաքացիության շնորհման նախապայմանների էական թուլացումը ընդլայնել է նման կարգավիճակ ստանալու հնարավորություն ունեցող հայերի շրջանակը՝ ներառյալ նրանց, ովքեր մինչ այդ բավական թույլ են կապված եղել Հայաստանի հետ։ Մյուս կողմից քաղաքացիության նման քաղաքականությունը որոշ առումով դեվալվացիայի կամ արժեզրկման է ենթարկել Հայաստանի քաղաքացու կարգավիճակը՝ առնվազն երկքաղաքացիների և արտերկրում գտնվող քաղաքացիների մասով սահմանափակելով համապատասխանաբար քաղաքական պաշտոններ զբաղվեցնելու և քվեարկության արտերկրից մասնակցելու հնարավորությունը։ Բացի այդ նման քաղաքականության հետևանքով Հայաստան պետությունը ինքը «նորմալացրեց» սեփական քաղաքացու միաժամանակ նաև այլ պետության հանդեպ քաղաքական հավատարմություն ունենալու հնարավորությունը՝ տարբերություն և լարվածություն ստեղծելով բացառապես Հայաստանի քաղաքական հանրույթի մաս կազմել նախընտրողների ու ամեն դեպքում միաժամանակ նաև այլ պետությունների հետ իրենց ճակատագիր կապել ցանկացող Հայաստանի քաղաքացիների միջև։

---------------------------

[1] Տե՛ս, օրինակ, Hammar, T., Tamas, K., (1997). Why do people go or stay. In: Hammar, T., Brochmann, G., Tamas, K., & Faist, T., (Eds.) International migration, immobility and development: Multidisciplinary perspectives, pp. 22-23.

[2] Այս երեք բաղադրիչների գնահատման վրա է կառուցված, օրինակ, Մ․ Հովարդի Քաղաքացիության քաղաքականության համաթիվը (Citizenship Policy Index), տե՛ս Howard M. M., (2009). The Politics of Citizenship in Europe. Cambridge University Press.

[3] Smith, R., (2001). Citizenship: Political. In Smelser, N., J., & Paul B. Baltes, P. B., (Eds.), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Studies, p. 1857.

[4] Ցավոք այս տարիներից տվյալներ չկան, սակայն ակնհայտ է, որ քաղաքացության դիմողների թիվը բավական փոքր է եղել: Համաձայն «Հետքի» մեկ հրապարակման՝ 1997-2007 թթ. ՀՀ քաղաքացիություն ստացել է ընդամենը ընդամենը 1.735 մարդ։ Տե՛ս https://hetq.am/hy/article/43482

[5] Մինչ այդ, ՔՄՕ 25-րդ հոդվածը քաղաքացիությունից զրկելու ինստիտուտ էր նախատեսում սահմանադրական արգելքը խախտած և այլ պետության քաղաքացիություն ստացած քաղաքացիների համար, ինչպես նաև կեղծ տվյալների հիման վրա քաղաքացիություն ստացածների և քաղաքացիություն ստանալուց հետո արտերկրում բնակվելիս յոթ տարի շարունակ առանց հարգելի պատճառների հյուպատոսական հաշվառման չկանգնածների համար։

[6] Նույն փոփոխություններով ոչ այնքան իմաստալից փորձ արվեց հստակեցնել «ծագումով հայ» հասկացությունը՝ ամրագրելով, որ ծագումով հայ են հայ նախնիներ ունեցողները:

[7] Խնդիրը հարթելու համար 2021-ին ընդունված ընտրական բարեփոխումների օրենսդրական փաթեթի շրջանակում փոփոխություններ կատարվեցին նաև ՔՄՕ-ում՝ նախատեսելով քրեական պատիժ:

[8] Փոփոխությունների նույն փաթեթով «ծագումով հայ» ձևակերպումը փոխարինվեց «ազգությամբ հայ» ձ(ակերպմամբ։

[9] Տե՛ս https://hetq.am/hy/article/36433

[10] Նմանատիպ խնդիր առկա է նաև Իսրայելում, որտեղ քաղաքացիություն շնորհելու որոշ դեպքերում առանցքային նշանակություն ունի կրոնական կազմակերպությունների նեղ շրջանակի դիրքորոշումը: https://www.nytimes.com/2021/03/01/world/middleeast/israel-jewish-converts-citizenship.html

Հայաստան՝ վայր որը յուրաքանչյուրի համար ունի առանձնակի նշանակություն, ունի նաև ձգողականության ուժ։ Այն բազմամշակութային է ամենաթաքնված ձևերով և դեպի ծով ելք չունեցող երկիր է, որն ունի Այվազովսկի: Անկախ նրանից թե առաջ եք շարժվում վերադառնալով, թե ուղղակի հեռանալով, դուք գտնվում եք նրա ուղեծրում: Այս ամսվա թողարկումը նվիրված է հայրենադարձություն հասկացությանը։

Wed Sep 08 2021 · 11 min read