Անցյալ ամիս ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հայաստանյան գրասենյակը երկօրյա համաժողով էր կազմակերպել, քննարկելու Հայաստանում երեխաների դեմ բռնության թեման։ «Դարձնե՛նք անտեսանելին տեսանելի» խորագրով միջոցառման հիմնական թեման բռնությունն էր՝ որպես փորձառություն, որը բացասաբար է անդրադառնում երեխայի կյանքի բոլոր ոլորտների վրա։ Առաջնահերթությունը տրված էր կանխարգելիչ մեխանիզմների ստեղծմանը։ Ներկայում Հայաստանի կառավարությունը ռազմավարական ճանապարհային քարտեզ է մշակում, որը միտված է հիմնախնդրի կարգավորմանը։

Երեխաների դեմ բռնություն, շատերի կարծիքով, իրապես գոյություն ունի Հայաստանում, թեև չի ընկալվում որպես անհապաղ միջամտություն պահանջող հիմնախնդիր։ Ըստ էության, ոչ ոք իրականում չի խոսում այդ մասին։ Հասկանալու համար, թե ինչն է համարվում բռնություն, կարևոր է շեշտել, որ ընտանիքներն իրավունք ունեն և պարտավոր են ուղղորդել և առաջնորդել իրենց երեխաներին՝ իրացնելու սեփական իրավունքները մինչև 18 տարին լրանալը։ համաձայն Երեխայի իրավունքների մասին կոնվենցիայի հինգերորդ հոդվածի՝ «մասնակից պետությունները հարգում են ծնողների [կամ օրինական խնամակալների] պատասխանատվությունը, իրավունքները և պարտականությունները՝ երեխայի զարգացող ունակություններին համապատաասխան ուղղություն տալու երեխային»։ Պարզ է, որ «համապատասխան ուղղություն տալը» չի հանգեցնում կամ նախատեսում բռնության որևէ ձև երեխայի կամ երեխաների նկատմամբ։

Նորածինը կենսաբանորեն ձգտում է դեպի սիրող ծնողը, մերժումը հակասում է նրա բնազդներին, երեխան հայտնվում է սխալ հետագծի վրա։ Փըրքսը նշում է, որ բոլոր ծնողները երբեմն շեղվում են և սխալներ են թույլ տալիս, բայց եթե սխալը տեղի է ունենում կայուն, սիրո հարաբերությունների համատեքստում, որտեղ բռնությունը տեղ չունի, առանձին սխալը չի կարող տևական ազդեցություն թողնել երեխայի վրա։ Սակայն ներգործությունը շատ ավելի ծանր է լինում, երբ ժամանակի ընթացքում բռնությունը շարունակական բնույթ է ստանում։ Այն ոչ միայն ազդում է երեխայի ուղեղի ու ֆիզիկական զարգացման վրա, այլև ծառայում որպես սոցիալական հարաբերությունների սխալ մոդել, որը երեխան հետագայում փոխանցում է իր երեխաներին։

Հայաստանում իրավիճակը երկու հավասարապես կարևոր գործոնների համադրություն է. ծնողներն ինքնաբերաբար կրկնօրինակում են այն հոգեբանական մոդելը, որի փորձառությունն ունեցել են սեփական մանկության ընթացքում և արդյունքում իրականացնում «չգիտակցված ծնողավարում»։ «Եթե շրջենք Հայաստանի մարզերում և պատահական մարդկանց հարցնենք՝ ինչ է նրանց հայտնի երեխայի մտավոր զարգացման մասին, և թե ինչպես է բռնությունը խաթարում այդ գործընթացը, կպարզվի, որ մեծամասնությունը, եթե ոչ բոլորը, անտեղյակ են,- ասում է Փըրքսը։- Խիստ կարևոր է գործընթացում ներգրավել ծնողներին, տեղեկացնել մանկական տարիքում բացասական փորձառությունների երկարաժամկետ ազեցության մասին և ամրապնդել մեր ուղերձը տարբեր ալիքներով, որպեսզի ժամանակի ընթացքում այն դառնա նորմ։ Մշակույթը չի վերահսկում բռնությունը, բայց մշակութային նորմերը կարող են կանխարգելել բռնությունը,- ավելացնում է Փըրքսը։- Նրանք պետք է սերտորեն համագործակցեն ծառայությունների հետ, որոնք կասեցնում են բռնության միջսերնդային ցիկլը»։

Չնայած ըստ Ժողովրդագրության և առողջության հարցերի հետազոտության Հայաստանում մեծ թվով երեխաներ ենթարկվում են բռնության զանազան տեսակների, դեպքերի մասին հիմնականում հաղորդում չի ներկայացվում պատկան մարմիններին, որովհետև դա արգելված թեմա է։ Բացի այդ, ավանդաբար մարդիկ հավատում են ընտանիքի գլխի՝ տղամարդու սուվերենությանը, որի իշխանությունը կասկածի տակ չի դրվում, և որը լիազորված է լուծելու ընտանիքում առաջացող բոլոր խնդիրները։ Սովորաբար հաղորդում է ներկայացվում այն դեպքերի վերաբերյալ, երբ երեխայի անվտանգությունն ընտանիքում լուրջ վտանգի տակ է։

ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի հայաստանյան գրասենյակի Արդարության մատչելիության ծրագրի ղեկավար Վիկտորյա Օհանյանը ներկայացնում է երկու հավասարապես կարևոր պատճառ, թե ինչու բռնության դեպքերի մասին հաղորդում չի ներկայացվում։ «Ամենակարևորը հասարակության ընդհանուր վերաբերմունքն է բռնության մասին հաղորդում տալու նկատմամբ, որը բացասաբար է ընկալվում և անհատներին չի խրախուսում բարձրաձայնել իրենց դեմ կիրառված բռնության մասին»,- բացատրում է նա։- Բայց երբեմն մարդիկ չեն գիտակցում, որ ճիշտ ժամանակին խնդրի մասին խոսելը կարող է դառնալ կանխարգելիչ մեխանիզմ»։

Հատկապես տագնապալի է երեխայի ուղեղի վրա թունավոր սթրեսի մշտական ազդեցությունը։ Ուղեղն ունի որոշումներ կայացնող երեք ոլորտ. ուղեղի պրիմիտիվ ոլորտ, որը մեզ թույլ է տալիս կատարել գոյատևման հիմնական գործառույթները, ինչպիսիք են, օրինակ, շնչելը կամ ուտելիք մարսելը, սոցիալ-զգացմունքային ոլորտ, որը կարգավորում է զգացմունքներն ու մեզ թույլ տալիս զուգահեռներ անցկացնել, և ուղեղի ռացիոնալ ոլորտ, որը կարգավորում է մարմնի ավելի բարդ գործառույթներ և պատասխանատու է ռացիոնալ մտածողության համար։ Եթե երեխաները մեծանում են կայունության, սիրո ու պաշտպանության մեջ, սովորաբար զարգացնում են ստեղծարար մտածելակերպ և արդյունավետ կերպով կիրառում են ուղեղի ռացիոնալ հատվածը։ Մինչդեռ այն երեխաները, որոնք մեծացել են քաոսային ու բռնի միջավայրում, կանոնավոր կերպով ենթարկվել տրավմայի բարձր աստիճանի, ավելի հակված են տառապել երկարատև հիվանդություններով և ոչ լիարժեք ձևավորել ուղեղի ռացիոնալ հատվածի ունակությունները։

Ուղեղի զարգացման շուրջ 87 տոկոսը ավարտվում է մինչև վեց տարեկան հասակը, և ըստ Փըրքսի՝ Հայաստանի թիվ մեկ առաջնահերթությունը պետք է լինի երաշխավորել, որ 3-6 տարեկան յուրաքանչյուր երեխա հաճախի նախադպրոցական հաստատություն, իսկ մինչ այդ մեծանա հոգատար միջավայրում։ Կառավարությունն իր քաղաքականության շրջանակներում պետք է անդրադառնա վաղ մանկության և դեռահասության շրջանում ուղեղի զարգացմանը, որովհետև դա նշանակալի ազդեցություն ունի հասարակության սոցիալական, տնտեսական և ժողովրդավարական զարգացման վրա։

Նկատի առնելով այս երեք բնութագրերը՝ ծնողները պետք է ընդունեն, որ բարենպաստ ծնողավարումը պահանջում է հետևողական ռազմավարություն։ Երեխայի հետ պարզ, դեմառդեմ զրույցն արդյունավետ մարտավարություն է, որը ոչ միայն թույլ է տալիս կապ հաստատել նրա հետ, այլև երեխայի համար դառնում է ուսուցողական փորձ։ Հարվարդի համալսարանի մանկական զարգացման կենտրոնի հետազոտության համաձայն՝ ինտենսիվ կամ կայուն վախ առաջացնող իրադարձությունների ազդեցությունը վառ արտահայտվում է դեռահասության շրջանում։ Եթե երեխան մեծանում է միջավայրում, որտեղ բռնությունը կրում է մշտական բնույթ, և ամեն անգամ որևէ խնդրի բախվելիս չի կարող դիմել ծնողներին, ծնողի ու երեխայի միջև վստահության վրա հիմնված հարաբերությունները խաթարվում են։ Քիչ հավանական է, որ պատանեկության շրջանում, բախվելով կյանքի իրական ու բարդ խնդիրներին, երեխաները խորհուրդ ստանալու համար կդիմեն ծնողներին։

Քանի որ այնպիսի փորձառությունները, ինչպիսիք են ոտնձգությունները և բռնությունը, թաքնված են, դժվար է ենթադրություններ անել առ այն, թե հայկական ընտանիքներում ծնողներից որն է ավելի հակված բռնության։ Առկա տվյալները չեն մանրամասնում՝ արդյոք տղան թե աղջիկն են ավելի շատ ենթարկվում բռնության, և բռնության ինչ տեսակ է կիրառվում երեխայի նկատմամբ՝ ըստ սեռի։ Այս հարցերն ավելի խոր հետազոտության ու պարզաբանման կարիք ունեն, եթե կառավարությունը ցանկանում է մշակել քաղաքականություն, որը միտված է ծնողների պահվածքը բարելավելուն։

Փըրքսը հավատացած է, որ բռնության մոդելներն աշխարհում նվազում են, և գործընթացն ուղեկցվում է մարդու իրավունքների պաշտպանության և օրենքի գերակայության ոլորտում կատարվող բարելավումներով։ Բայց բարելավումների մասին շատ չի խոսվում, քանի որ մեր օրերում բռնության դեպքերի մասին տեղեկատվությունն արագորեն տարածվում է սոցիալական մեդիայով, ինչը հեշտությամբ վտանգի ու խուճապի մթնոլորտ է ստեղծում մարդկանց շրջանում։ «Աշխարհն աստիճանաբար դառնում է պակաս բռնի»,- ասում է նա։ Սակայն պատկերը խոստումնալից չէ Հայաստանում, որովհետև այլ երկրների համեմատ՝ երեխաների դեմ բռնության դեպքերի մասին չի խոսվում։ Նպատակը պետք է լինի ոչ թե բնակչության շրջանում վտանգի մթնոլորտ ստեղծելը, այլ իրազեկումը, որպեսզի ծնողները կայացնեն գիտակցված որոշումներ և հասկանան, թե ինչ հետևանքներ կարող է ունենալ երեխաների նկատմամբ իրենց վերաբերմունքը։