Հոկտեմբերի 1-ի գիշերը եզդիական ջոկատը, որի կազմում չորս հայեր կային, հասավ Գորիս, ապա Կուբաթլու, հետո՝ Ջաբրայիլ: Դիլբարն ասում է, որ պատերազմի ողջ ընթացքում ամենից շատ վախ ապրել է հենց այդ պահին, երբ անձրևի ու ցրտի մեջ ավտոբուսի վարորդը ցուցումներ էր տալիս.

- Վարորդն ասաց՝ հասկանում եմ, որ անձրև է, ցուրտ է, բայց բոլոր պատուհանները պիտի բաց թողնենք: Ձայն չհանե՛ք, անդադար վերև նայեք, որ հենց անօդաչու թռչող սարք տեսնեք, կանգնենք:

52-ամյա Դիլբարը պնդում է, որ ոչ ոք այս պատերազմի ողջ թափն ու ուժգնությունը չի կարող պատկերացնել, քանի դեռ մոտ չի եղել այդ ամենին: Բավական էր հատել սահմանը ու պատերազմը մտնում էր բոլոր բջիջներիդ մեջ. ամեն ինչ սկսվում ու ավարտվում էր այդ բառով:

Այժմ Դիլբարն անցել է իր սովորական աշխատանքային ռիթմին, բայց ասում է, որ գիշերներն աչք չի կարողանում փակել: Հաճախ են ռեստորան մտնում մարդիկ ու ուզում ծանոթանալ այն միակ եզդի կնոջ հետ, որը պատերազմ է գնացել: Դիլբարը շատ բան չի պատմում: Ամեն օր խոսում է ջոկատի տղաների հետ, հիշում, որ անգամ պատերազմի ամենաթեժ պահին չմոռացան կատակել, իրար սիրտ տալ ու մարդ մնալ: Ու չմոռացան ամենակարևորը՝ հայ ու եզդի չկա, կա մի կտոր հայրենիք, որի համար պատասխանատու էին ու որի համար կռվեցին:

* * *

- Առաջին պատերազմի ժամանակ մոտ 500 եզդի է կռվել Արցախի պաշտպանության մարտերում, տվել ենք 42 զոհ, նրանցից շատերը կամավոր են մեկնել սահման՝ իրենց հայրենիքը պաշտպանելու: 1992 թվականին Արծվաշենում զոհվեց եզդի Գագիկ Հաջոյանը ու իր մահվան օրն Արծվաշենն ընկավ: Գագիկը կամավոր էր մեկնել, իր պես շատ ու շատ եզդիներ, որովհետև երբ երկիրդ վտանգի մեջ է, ազգությունն անկարևոր է: Ի՞նչ տարբերություն՝ մեր հողն է, մեր ջուրը, մերն է,- ասում է Սաիդ Ավդալյանը։

Ավդալյանն ասում է, որ Ապրիլյան պատերազմի ժամանակ եզդիները տվել են երեք զոհ՝ Քյարամ Սլոյանը, Բորիս Օզմանյանը և Համլետ Հաջոյանը: Թե՛ Արցախյան առաջին, թե՛ Ապրիլյան պատերազմի ընթացքում բացառապես եզդիներից կազմված կամավորական ջոկատներ չեն եղել: Նրանք պարզապես միացել են իրենց հայ զինակիցներին ու մեկնել Արցախ: Նրանց շարքերում է եղել նաև Սաիդի հորեղբայրը՝ Օմար Ավդալյանը, որը Քարվաճառի համար մղվող մարտերում վիրավորվել է, տեղափոխվել Երևան ու որոշ ժամանակ անց մահացել:

- 2020 թվականի պատերազմում երկու եզդիական կամավորական ջոկատ է կռվել Արցախի հարավային ուղղությամբ: Երկրորդ ջոկատում ավելի քան հիսուն կամավորական է եղել,- ասում է Սաիդը։- Պիտի հաշվի առնենք մի կարևոր փաստ ևս. մինչև եզդիական կամավորական ջոկատների կազմավորումը արդեն իսկ բազմաթիվ եզդիներ հայկական ջոկատների հետ մեկնել էին Արցախ: Այս տեղեկությունները, թվերը ճշգրիտ ներկայացնելու համար բավական ժամանակ է հարկավոր։ Քանի դեռ մենք փորձում ենք ուշքի գալ պատերազմից, բազմաթիվ անհայտ կորած, գերի ընկած զինվորներից տեղեկություններ չունենք, որևէ ստույգ տվյալ հրապարակել հնարավոր չէ։

Սաիդ Ավդալյանն ուշի ուշիով հետևել է ադրբեջանական մամուլի հրապարակումներին ու նշում է, որ մեկը մյուսից զավեշտալի, անհիմն ու սուտ տեղեկություններ են տարածվել պատերազմին եզդիների մասնակցության մասին։ Դիլբար Խուդոյանին, օրինակ, ադրբեջանական մամուլը ներկայացրել է իբրև ահաբեկիչ, հրապարակվել են բազմաթիվ եզդի կամավորների լուսանկարներ՝ իբր հայերը վարձկաններ են օգտագործում պատերազմում: Շրջանառվել է հիմնականում Քրդական աշխատավորական կուսակցության՝ PKK-ի անունը:

- Իսկապես զավեշտալի էր, որ Հայաստանում ծնված, իրենց հայրենիքի համար կամավոր մեկնած եզդիներին ադրբեջանցի լրագրողները ներկայացնում էին PKK-ի ահաբեկիչներ: Չգիտեմ, գուցե նրանց համար դժվար է հավատալ, որ եզդիները Հայաստանի լիիրավ քաղաքացիներ են, որ սա մեր երկիրն է, մեր պապերի գերեզմաններն են այստեղ, մեր երեխաների ապագան է այստեղ,- ասում է Ավդալյանը:

Նա ևս մեկ անհիմն վարկածի է անդրադառնում՝ իբր եզդիներին պարտադրել են մեկնել սահման: Երիտասարդ միջազգայնագետը հարցնում է՝ ինչպե՞ս կարող են պարտադրել կամավորական ջոկատ կազմել, մի՞թե չէր կարելի ավելի հիմնավոր սուտ հորինել.

- Որևէ պետական, ռազմական գործիչ չի պարտադրել կամավորական ջոկատներ կազմել: Դա եզդիների նախաձեռնությունն է, նրանց մղումը՝ տեր կանգնել հայրենիքին, պայքարել իրենց հայ եղբայրների ու քույրերի կողքին: Թե՛ Հայաստանի, թե՛ արտասահմանի եզդիները միլիոնավոր գումարներ են փոխանցել հայրենիքի պաշտպանության համար: Ի՞նչ է, սա նույնպե՞ս պարտադրել են: Ոչ, երիցս, ոչ:

Սաիդը եզդի զինծառայողների հոգեհանգստյան արարողությունների ժամանակ մարդկանց տարբեր զրույցների է մասնակից լինում, մարդիկ, որոնք ավելի քան անկեղծ են, զգացմունքներին թույլ են տալիս հորդել ու ազնվորեն պատմում են իրենց ապրումների մասին: Սաիդն ասում է, որ ոչ մի արարողության ժամանակ զղջման խոսք չի լսել.

- Որևէ մեկից չեմ լսել, թե ինչու մեր որդին զոհվեց հանուն հայրենիքի: Մարդիկ սգում են իրենց զավակների ու Արցախի կորստյան վիշտը: Նրանց ավելի շատ զայրացնում է այն, որ իրենց որդիների արյամբ լցված հողը հայտնվեց թշնամու ձեռքում. իսկ նահատակվելու համար զղջացողներ չկան: Բոլորը գիտեն՝ հանուն ինչի են կռվել իրենց զավակները:

- Ցանկացած ձայն կարող ենք տարբերել. ինքնաթիռ է, անօդաչու է, սմերչ է, գրադ է: Սա փորձից է գալիս: Անգամ նոր ռազմական տեխնիկայի ձայնն էինք արագ տարբերում: Մեր ժամանակ այսքան տեխնիկա չուներ թշնամին, էլի շատ էր, բայց այսքան չէր:

Սլավիկն ասում է, որ կամավորական ջոկատի հետ ուրախ ու հպարտ է մեկնել առաջնագիծ: Շատ ծանր օրեր են ունեցել, օգնության կարիք է եղել, սպասել են մինչև օժանդակություն գա, բայց դիրքը չեն հանձնել, արյան գնով էլ պահել են.

- Մենք արժանապատվորեն ենք մեր առաջադրանքը կատարել: Իմացել ենք՝ կյանքն էլ կտանք, բայց դիրքը չենք հանձնի, կնահանջենք, որ ավելի լավ դիրք գրավենք, բայց չենք փախչի:

Կամո Ալոյանը հիշում է, որ իննսունականներին, երբ փոքր երեխա էր, փորձում էր ինչով կարող է օգնել զինվորներին.

- Տնից տուն էի մտնում, կարտոֆիլ հավաքում, որ ուղարկեինք տղերքին: Ադրբեջանցին սա չի հասկանա, ինքը տարածքի կռիվ ա տալիս, ինքն ի՞նչ գիտի հողի արժեքը։ Իսկ ես էս հողում եմ մեծացել, իմ տղան Արցախում զոհվել ա, իմ հայրենիքը օգնության կարիք ուներ, ես ո՞նց իրեն որբ թողնեի ու ասեի՝ տղաս զոհվեց, սիրտս ծանր ա: Հա, սիրտս լիքն ա, բայց ես պարտք ունեմ էս հողին տալու:

Արցախյան առաջին ու քառօրյա պատերազմներին մասնակցած Օզման Քալոյանն ասում է, որ առաջին օրից մի տետրակ է վերցրել ու սկսել գյուղում կամավորներ հավաքագրել: Եզդիներն իրեն լավ գիտեն, ու Օզմանի հեռախոսը վայրկյան իսկ չի լռել՝ զանգել են, հարցուփորձ արել ու ի զե՛ն.

- Ինձ համար սկզբունքային չի եղել եզդիական ջոկատ ունենալը: Ընդհակառակը՝ ես դեմ էի միայն եզդիական ջոկատ ունենալուն: Եթե փորձենք ավելի խորն ուսումնասիրել, կհասկանանք, որ երբ սմերչն ընկնում է մի ջոկատի վրա, որտեղ միայն եզդիներ են, դա հավասար է ցեղասպանության, իսկ եզդիներն առանց այն էլ թվով քիչ են: Այդ պատճառով էլ մեր ջոկատը միայն եզդիներից չէր կազմված, հայեր էլ կային:

Սլավիկ Թամոյանն ասում է, որ մասնակցել է 98 եզդի զինվորի թաղման: Եզդի զինվորների, նահատակվածների, անհետ կորածների ու գերիների մասին ստույգ տվյալներ չկան: Պատերազմը չնայած ավարտվել է, բայց դեռ շարունակում է ուղեկցել մեզ: Տվյալներն անընդհատ ճշգրտվում են, բայց մի փաստ անհերքելի է՝ եզդի ժողովուրդն ուս ուսի տված կանգնել է հայերի կողքին, արժանապատվորեն պահել հայրենիքը, եզդի մայրերը ծնել են քաջորդիներ, որոնց անունը մեծատառերով պետք է գրվի դասագրքերում, նրանց սխրանքները պետք է բերնեբերան փոխանցվեն մեր սերունդներին:

* * *

Արարատյան դաշտավայրի հողը քաղցր ու առատաձեռն է: Ֆայզոն, Օզմանը, Սլավիկն ու Կամոն զենքերը վայր են դրել ու վերցրել բահը. նրանք հողագործներ են: Ո՞վ գիտի, գուցե ծառերի ստվերում Սիդարը հետևում է հայրենի հողին, որն այնքան կամակոր է, անսահման սեր ու գուրգուրանք է պահանջում: Բայց մեր երկրի պես փոքր սերմերը, որ նրանք դնում են հողի մեջ, հետո ըմբոստ ծիլեր են դառնալու ու մի օր նորից պայքարելու հանուն իրենց մեծ պատմության:

* * *

2016 թվականի ապրիլին ադրբեջանցիները գլխատեցին ազգությամբ եզդի Քյարամ Սլոյանին: Միամիտնե՛ր. նրանք կարծում էին, թե գլխատում են եզդի ժողովրդի սերը հայրենիքի հանդեպ...