Հայեցակարգի վերլուծությունը և դրա հասարակական-քաղաքական ենթատեքստերի լրացուցիչ գնահատականը վեր են հանում երկու հիմնական պատճառ։ Ինչ վերաբերում է անցումային արդարադատության մասին համոզիչ ընկալումների ձևավորմանը, ապա մեկնաբանների մեծամասնությունը ստույգ կոնցեպտուալ պատկերացում չունի, թե ինչ է ենթադրում հայեցակարգը և ինչպես կարող է այն կիրառվել Հայաստանում։ Միաժամանակ, նկատի առնելով նախկին իշխանությունների աջակիցների չափազանցված տագնապը, անցումային արդարադատության կիրառման դեպքում մեծ է հավանականությունը, որ իրավական գործընթացն ու դրա արդյունքը կլինեն անկողմնակալ և ապաքաղաքական՝ այդպիսով օրինականացնելով նախորդ վարչակարգերի գործիչների հնարավոր դատավճիռները կամ պատիժները. սա կմարգինալացնի իրադրությունը քաղաքականացնելու մասին պնդումները և կսահմանափակի ՀՀԿ-ի և նախկին կառավարությունների հետևորդների կողմից բարձրաձայնվող քաղաքական հետապնդման մեղադրանքները։

Հուլիսի 17-ին Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնի (ICTJ) և Բաց հասարակությունների հիմնադրամի արդարադատության նախաձեռնության ներկայացուցիչներն այցելեցին Հայաստան և խորհրդատվական հանդիպում ունեցան վարչապետ Փաշինյանի հետ, որի ընթացքում վարչապետը խոսեց կոռուպցիայի դեմ իր կառավարության պայքարի, վարչական արդյունավետության բարելավման և դատական համակարգի անկախության ապահովման մասին։ Կազմակերպությունների փորձագետները ողջունեցին ծրագրային մոտեցումը արդարադատության ոլորտում համակարգային բարեփոխումներ իրականացնելու ուղղությամբ՝ պատրաստակամություն հայտնելով աշխատել կառավարության հետ վերը նշված նպատակներն իրագործելու համար։ Ամփոփելով այս զարգացումները՝ Հանրապետության հրապարակում կառավարության գործունեության առաջին 100 օրը ներկայացնող ելույթում վարչապետը նշեց, որ քաղաքացիների մեծ մասը մտահոգված է դատական համակարգին հատուկ կոռուպցիայով, և նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ դատական համակարգը ամենակախյալն ու ամենակոռումպացվածն է իշխանական թևերից, Փաշինյանն իր ելույթում առաջարկեց լուծում՝ անցումային արդարադատության հնարավոր կիրառում «անցումային դատարանների» և «անցումային դատական մարմինների» միջոցով՝ դատական ոլորտում համակարգային և կառուցվածքային արատների դեմ պայքարելու նպատակով։ Անցումային արդարադատությունը  որպես երկրի իրավական և դատական համակարգերն ու գործընթացները կարգավորելու մեխանիզմ կիրառելու առաջարկին հաջորդեցին ՀՀԿ-ական պատգամավորների երկարաշունչ ելույթները, ապա՝ խորհրդարանի խոսնակ Արա Բաբլոյանի տարօրինակ հայտարարությունը, որով նա արտահայտում էր իր վրդովմունքն ու մտահոգությունը, ինչպես նաև մտավախությունն առ այն, որ անցումային արդարադատությունն իրականացվելու է օրենքներին հետադարձ ուժ տալու միջոցով, ինչն «անօրինական» է։

Ի՞նչ է անցումային արդարադատությունը

Անցումային արդարադատություն հասկացությունը ներառում է գործիքների և միջոցների լայն շրջանակ, կիրառվում է այն երկրներում, որոնք անցում են կատարում ռեպրեսիվ, ոչ ժողովրդավարական քաղաքական համակարգերից, մասնավորապես՝ հետսովետական երկրներում, որոնք միաժամանակ թե՛ անցում են կատարում հովանավորչական քաղաքականության ոչ պաշտոնական և կոռումպացված համակարգից, թե՛ ոչնչացնում են այն։ Այս միջոցները տարբեր են՝ դատական և ոչ դատական բաղադրիչներից մինչև պաշտոնական, ոչ պաշտոնական, պատժիչ և արդարացնող իրավական միջոցառումների և քաղաքականության իրականացում։ Համատեքստային առումով, սա փափուկ արդարադատության ձև չէ և ոչ էլ «համագործակցություն համաներման դիմաց» հավաքական գործընթաց, այլ արդարադատություն իրականացնելու միասնական գործընթաց, որը լուծում է նախկինում առաջացած խնդիրները, կարգավորվում ընթացիկ կառուցվածքային և համակարգային թերությունները, իսկ ընդհանրապես՝ ստեղծում է առողջ իրավական կառավարման հիմք, որին հատուկ է հաշվետվողականությունը։ Հասկացության էությունը լայն է ու բազմակողմանի, ուստի  անցումային արդարադատության տարրերը համապատասխանեցվում են՝ դիմագրավելու տվյալ երկրի առաջ ծառացած սուր իրավական, քաղաքական և հասարակական խնդիրներին։ Այս իմաստով Հայաստանում անցումային արդարադատությունը գլխավորապես կկիրառվի նախկին գործերի բողոքարկումները քննելիս, իշխանության և լիազորությունների չարաշահման համար հաշվետվողականության իրավական պահանջ սահմանելիս, իսկ ընդհանրական իմաստով՝ կոռուպցիայի համակարգն արմատախիլ անելու նպատակով։ Նորմատիվային տեսանկյունից անցումային արդարադատությունը քաջալերվում և խթանվում է միջազգային նորմերով և չափանիշներով և դարձել է միջազգային օրենքի կարևոր ենթաոլորտ, ինչպես սահմանում է Միավորված ազգերի կազմակերպության մարդու իրավունքների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը (OHCHR)՝ իր առանցքային գործիքներով, որոնք առաջարկվում են ՄԱԿ-ի կողմից և միջազգային օրենքով՝ անցումային արդարադատություն հասկացությունը պարզաբանելու և իրականացնելու նպատակով։ 

Ինչպիսի՞ն կլինի անցումային արդարադատությունը, եթե այն իրականացվի Հայաստանում

Հաջորդող դրույթները նպատակ ունեն Փաշինյանի կառավարությանը ճանապարհային քարտեզ առաջարկել, քանի դեռ կառավարությունն այս փուլում հստակ ծրագիր չունի, թե ինչպիսին կլինի անցումային արդարադատությունը Հայաստանում։ Ակնհայտ է, որ  կառավարությունն իրազեկ է, բայց դեռևս չի մշակել և ձևակերպել, թե, օրինակ, ինչպիսին պիտի լինեն դատական մարմինները, կամ անցումային արդարադատության գործիքներն ինչպես պիտի համապատասխանեցվեն երկրի իրավական և սահմանադրական դրույթներին։ Փոքր-ինչ պարզաբանելով, թե մեխանիզմն ինչպես պիտի իրականացվի Հայաստանում, արդարադատության նախարար Արտակ Զեյնալյանը նշեց, որ կառավարությունն ուսումնասիրում է մասնավորապես Վրաստանի փորձը՝ որպես անցումային արդարադատության իրականացման համեմատության օրինակ։ Այս համատեքստում, մակերեսորեն ուսումնասիրելով, թե անցումային արդարադատությունն ինչպես է ձևակերպվել և իրագործվել Վրաստանում, ավելի լավ պատկերացում կկազմենք, թե ինչ նկատի ունի Փաշինյանի կառավարությունը։ Ավելին, դա թույլ կտա ծրագրային քաղաքականության վերաբերյալ առաջարկներ անել կառավարությանը։

Վրաստանում անցումային արդարադատության կիրառումն ուներ երեք հիմնական թերություն, որոնք վնասում էին հայեցակարգի լիարժեք և առողջ իրագործմանը՝ միևնույն ժամանակ ձախողելով կաոռւցվածքային բարեփոխումները անհրաժեշտ հաստատություններում։ Զեյնալյանը մասնավորեցրեց, որ Հայաստանը ոչ միայն կդիտարկի Վրաստանի օրինակը, այլև կառավարությունը կուսումնասիրի Վրաստանի թերացումները և կօգտագործի դրանք որպես գործիք՝ անցումային արդարադատության Հայաստանի ռազմավարական դրույթները ձևակերպելիս։

ICTJ-ի զեկույցում [էջ 13] ՆԱՏՕ-ի գլխավոր քարտուղարը, ԵՄ-ի հանձնաժողովի նախագահը և ԱՄՆ-ի պետքարտուղարը քննադատեցին Վրաստանում նախկին իշխանությունների ներկայացուցիչներին հետապնդելու և պատասխանատվության ենթարկելու գործընթացը՝ այն որակելով որպես «քաղաքական հետապնդում»։ Այս դիրքորոշումը վնասեց Վրաստանում անցումային արդարադատության իրականացմանը  երկու առումով։ Առաջին. հաստատեց իշխանությունն ու լիազորությունները իրապես չարաշահած պաշտոնյաների պնդումներն առ այն, որ գործընթացը ոչ թե իրավական էր, այլ քաղաքական, և այդ անհատներին թույլ տվեց կամ խուսափել նախկին հանցագործությունների համար պատժից, կամ կոծկել մեղքը քաղաքական վենդետաների զոհ լինելու շղարշի տակ (դիրքորոշումը հիշեցնում է Հայաստանի պաշտոնաթող նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի մեկնաբանությունները՝ մարտի 1-ի դեպքերի առնչությամբ իրեն հետապնդելու վերաբերյալ)։ Երկրորդ և ավելի լայն իմաստով՝ քանի որ միջազգային լուրջ վարկանիշ ունեցող գործիչներ Վրաստանի ղեկավարությանը մեղադրեցին գործընթացը քաղաքականացնելու մեջ, դա ծանր հարված էր նրանց գործունեության օրինականությանը, ուստի երբ կառավարությունը սկսեց նախկին բարձրաստիճան պաշտոնյաներին Վրաստան արտահանձնելու գործընթացը, համապատասխան եվրոպական երկրները մերժեցին խնդրանքը։

Ինչ վերաբերում է Փաշինյանի կառավարությանը, այստեղ դիտարկումները եռաշերտ են։ Նախ, Հատուկ քննչական ծառայությունը (ՀՔԾ), որը հետաքննում է ներկա և նախկին պաշտոնյաներին առնչվող գործերը, կառավարական մարմին է, որը հաստատում է փաստերը, ձերբակալում մեղադրյալներին, ապա գործը փոխանցում դատախազություն։ Քաղաքականացնելու մեղադրանքները մեղմելու նպատակով Փաշինյանի կառավարությունը պետք է դիմի երկու քայլի. ձևավորել անցումային արդարադատության մարմին, որն իր հերթին քննում և վերահսկում է ՀՔԾ-ի հետաքննությունները՝ ապահովելով թափանցիկությունը և ապաքաղաքականացումը. և միևնույն ժամանակ, ձևավորել անցումային արդարադատության մարմին, որը նաև հետևում է դատախազի ընտրությանն ու փաստերի ուսումնասիրությանը՝ խուսափելով կողմնակալությունից և ընտրողական մոտեցումից։ Մասնավոր այս օրինակում Վրաստանի սխալներից խուսափելու համար Հայաստանի կառավարությունը պետք է ձևավորի անցումային արդարադատության երկու անկախ մարմին, որոնք կվերահսկեն հետաքննչական և մեղադրանքի առաջադրման գործընթացները։ Սա խիստ կարևոր է, քանի որ անցումային արդարադատության մարմինների դիսկուրսը գերազանցապես կառուցվում է գաղափարի շուրջ, որ դրանք պետք է քննեն ու վերահսկեն դատարանները, դատական մարմինները և դատավորների վարքագիծը։ Ու թեև սա գործընթացի կարևոր մաս է, այնուամենայնիվ, դրա ընդլայնումը (ընդհուպ մինչև կառավարության սեփական քննչական և մեղադրական մարմինների ստեղծում) հանգեցնում է նրան, որ գործընթացը դառնում է շատ ավելի հավասարակշռված և պաշտպանված ինստիտուցիոնալ կողմնակալության մեջ մեղադրանքներից։ Այսպիսով, ոչ միայն դատավորները, այլև քննիչներն ու դատախազները կիմանան իրենց բարձր մասնագիտական հատկանիշների մասին։ Վերահսկողության և հաշվետվողականության տարածման միջոցով Փաշինյանի կառավարությունն առավելագույնս կամբողջացնի գործընթացը։

Երրորդ դիտարկումն այն է, որ այս մարմիններում պետք է ներգրավված լինեն իրավական փորձագիտական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ ինչպես Հայաստանից, այնպես էլ միջազգային հանրությունից (սա ավելի ստույգ կսահմանվի Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից, ինչը կներկայացնենք հոդվածի հետագա հատվածներում)։ Իրավական փորձագետներին կմիանան նաև քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներ, ընդ որում սա վերաբերում է ինչպես ՀԿ-ների, որոնք զբաղվում են հասարակական արդարության հիմնախնդիրներով, այնպես էլ քաղաքացիական խմբերի և հետազոտական կենտրոնների, որոնք առնչվում են հասարակական, իրավական և սահմանադրական խնդիրների։ Այս մեխանիզմի նպատակն, անշուշտ, ներառականության ապահովումն է, որը կսահմանազատի գործադիր իշխանության անցանկալի միջամտությունը, ճնշումները ցանկացած կառավարական և ոչ կառավարական ուժերի կողմից, և թույլ կտա, որ իրավական գործընթացը հասնի տրամաբանական եզրահանգման։

Շարունակելով Վրաստանի մասին ICTJ-ի զեկույցը [էջ 19]՝ հարկ է նշել, որ Վրաստանում մյուս լուրջ սահմանափակումը քաղաքացիական հասարակության զարգացման համեմատաբար ցածր մակարդակն էր, որին, ըստ զեկույցի, չհաջողվեց ազդել անցումային արդարադատության վրա, այսինքն՝ նրանք «հիմնականում քաղաքականապես պասիվ են և անկազմակերպ… Քաղաքացիական հասարակությունը թույլ է և կապված չէ համայնքների հետ»։ Հայաստանը կարող է հեշտությամբ շրջանցել Վրաստանում առկա այս խնդիրը՝ նկատի առնելով այն փաստը, որ հայ հասարակությունն ունի կուռ և զարգացած քաղաքացիական հասարակություն, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ քաղաքացիական հասարակության խմբերի և առաջնորդների մեծամասնությունն ունի բարձրագույն կրթություն, քաղաքականապես ակտիվ է, թրծված է քաղաքական հարցերում և ունի հասարակական արդարության ոլորտի հիմնախնդիրների իրական փորձ։ Ավելին, և որն ավելի կարևոր է, Թավշյա հեղափոխությունից հետո քաղաքացիական հասարակության բազմաթիվ նշանակալի առաջնորդներ պաշտոններ զբաղեցրին կառավարությունում՝ այդպիսով ապահովելով կապը քաղաքացիական հասարակության, կառավարության և համայնքների միջև, ինչը խիստ կարևոր է։ Հասարակական արդարության ոլորտի խնդիրների փոխանցման, համակարգման, քաղաքականության մշակման և իրականացման այս հոսքագիծը վկայում է Հայաստանի առողջ ինֆրակառուցվածքի մասին։ Սա ոչ միայն կնպաստի Հայաստանում անցումային արդարադատության գործիքների և քաղաքականության ձևավորանը, այլև կապահովի գործընթացի լեգիտիմությունը, երբ այսպիսի գործընթացը չի լինի եզակի իրադարձություն, ինչպես Վրաստանում, այլ բազմազան և բազմակողմանի համատեղ նախաձեռնություն կառավարության, քաղաքացիական հասարակության և համայնքների միջև։ Փաշինյանի վարչակազմը պետք է ջանա ապահովել բազմաթիվ գործող անձանց (թե՛ ներքին և միջազգային, թե՛ քաղաքացիական հասարակություն և կառավարություն, և այլն, և այլն) լիարժեք և ներառական մասնակցությունն անցումային արդարադատության մարմինների ձևավորմանը, դրանց առնչվող գործողությունների ծրագրի մշակմանն ու իրագործմանը, ինչպես նաև անցումային արդարադատության մարմինների իրական պարտականությունների կատարմանը։ Դիվերսիֆիկացնելով մասնակիցների մտավոր ներուժը, փորձագիտական հմտություններն իրավական ոլորտում և մասնակիցների  գաղափարական բազմազանությունը՝ լիարժեք օբյեկտիվ, անկողմնակալ և չքաղաքականացված գործընթացն աներկբայորեն զերծ կմնա մեղադրանքներից։

Երկրորդ առաջնահերթությունը հենվում է փաստերը հաստատող (փաստահավաք) հանձնաժողովների վրա, հատկապես եթե Հայաստանի քաղաքական մշակույթը ձգտում է խուսափել դավադրապաշտությունից և կառավարության նկատմամբ վստահություն ձևավորել։ Մասնավորապես, քանի որ նախկին իշխանությունների գործունեության մեծ մասը տեղի էր ունենում «ստվերում», թափանցիկությունն անհարմարավետության զգացողություն է պատճառում հայ հասարակությանը. դա օտար հասկացություն է։ Ի ցույց դնելով անցյալի դատական սխալները, լիազորություների չարաշահումները և օրենքի համատարած և աղաղակող խախտումները նախկին քաղաքական վերնախավի կողմից՝ փաստահավաք հանձնաժողովները մինչ այս ճնշված հասարակությանը հնարավորություն կտան ազատվել հավաքական տրավմայից։ Այս համատեքստում ճշմարտության վերականգնմանն ուղղված միջոցներն էական նշանակություն ունեն, եթե հասարակությունը պատրաստվում է իրականացնել անցումային արդարադատության ծրագրեր։ Սա իր հերթին պահանջում է կամ համաներում կամ  անձեռնմխելիություն նախկին պաշտոնյաներին, որոնք դրսևորել են այդպիսի վարքագիծ, բայց հիմա պատրաստ են լիարժեք համագործակցել։ Համաներման համակարգն, անշուշտ, կպահպանվի նրանց համար, ովքեր ներգրավված չեն եղել ծանր հանցագործություններում, բայց եղել են հովանավորչական համակարգի մաս՝ կամ տնտեսական շահը կամ իրենց պաշտոնն ու կարգավիճակը պահպանելու համար։ Այս համատեքստում փաստահավաք հանձնաժողովները կարող են խթան լինել նրանց համար, ովքեր լռում են՝ վախենալով հետապնդումից, բայց նրանց հանցագործություններն աննշան են, ուստի նրանք կարող են հատուցել և բուժել հայ հասարակության վերքերը։

Երրորդ առաջնահերթությունը վերաբերում է ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներին. այն արդեն իսկ լայնորեն քննարկվում է կառավարության կողմից, արժանացել է հասարակության լայն աջակցությանը, ուստի պետք է ձևակերպվի և ընդունվի խորհրդարանի կողմից։ Ինստիտուցիոնալ բարեփոխումը մեծ խնդիր չէ Հայաստանի համար, քանի որ Հայաստանի հաստատություններն իրականում բավական զարգացած են։ Այստեղ խնդիրը այդ հաստատությունները բանիմաց բյուրոկրատական գործող անձանցով համալրելը և, որ ավելի կարևոր է, հաստատությունների մշակույթն ու արժեհամակարգը փոխելն է։ Համատեքստային մակարդակում Հայաստանի հաստատությունները ոչ թե կառուցվածքային բարեփոխումների, այլ անկախ բարեփոխումների և խիստ վերահսկողության կարիք են զգում։

Հայաստանում անցումային արդարադատության ծրագրի չորրորդ և վերջին նախապատվությունը դեռևս քրեական պատասխանատվությունն է։ Ներկայիս կառավարությունը, որպես հնարավոր նախադեպ, զգալի աշխատանք է կատարել տնտեսական հանցագործությունները և օրենքի կոպտագույն խախտումները տարանջատելու առումով, որը գլխավորապես վերաբերում է իշխանության և լիազորությունների չարաշահմանը և այն դեպքերին, որոնց հետևանքով քաղաքացիներ են սպանվել։ Այսպիսով, քրեական հաշվետվողականությունը՝ որպես անցումային արդարադատության շարունակություն, գլխավորապես թիրախավորում է նրանց, ովքեր ներգրավված են եղել օրենքի կոպիտ խախտումներում, ու թեև իրենց իշխանությունն ու լիազորությունները չարաշահողներին կարելի է համաներում առաջարկել փաստահավաք հանձնաժողովների շրջանակներում, համաներման ծավալը, բնականաբար, պայմանավորված կլինի քրեական վարքագծով և խախտումների ծավալով։ Այս համատեքստում և անցումային արդարադատության ծրագրի շրջանակում քրեական հաշվետվողականության թիրախ կլինեն հիմնականում նախկին պաշտոնյաներ, ովքեր օգտվել են կառավարության գործիքակազմից՝ մարդու իրավունքները կոպտորեն խախտելու համար, պատասխանատու են Հայաստանի քաղաքացիների մահվան մեջ կամ չարաշահել են պաշտոնական դիրքն ու լիազորությունները հարստանալու նպատակով (և այստեղ դարձյալ պատժաչափը կորոշվի հարստության ծավալներով)։

Անցումային արդարադատության ծրագրի իրավական կառուցվածքը սահմանելիս և Հայաստանի Սահմանադրության, ինչպես նաև միջազգային պարտավորությունների (որպես Եվրոպայի Խորհրդի անդամ) հետ համատեղելիությունը գնահատելիս Հայաստանը կարող է և պետք է զգալիորեն հենվի եվրոպական հանձնաժողովի վրա, որն առավել հայտնի է որպես Վենետիկի հանձնաժողով։ Հայաստանի նախորդ կառավարությունը, նոր Սահմանադրությամբ անցում կատարելով խորհրդարանական համակարգի, արդեն իսկ հենվում էր Վենետիկի հանձնաժողովի վրա։ Վենետիկի հանձնաժողովի նպատակն է աջակցել այն պետություններին, որոնք իրենց իրավական և ինստիտուցիոնալ կառուցվածքները համապատասխանեցնում են եվրոպական չափանիշներին ժողովրդավարության, մարդու իրավունքների և օրենքի գերակայության տեսանկյունից։ Վենետիկի հանձնաժողովն, օրինակ, ակտիվ խորհրդատվական, իրավական, փորձագիտական և շտկող աջակցություն էր տրամադրում Վրաստանին, երբ երկիրը մշակում էր անցումային արդարադատության ծրագիրը։ Այս համատեքստում, սովորելով Վրաստանի սխալներից և քաջատեղյակ լինելով Վենետիկի հանձնաժողովի ընդհանուր դրույթներին և սկզբունքներին՝ Փաշինյանի կառավարությունը կարող է հեշտ ու արդյունավետ աշխատանք իրականացնել հանձնաժողովի հետ Հայաստանում անցումային արդարադատության ծրագիր մշակելու ուղղությամբ։ Ավելին, լեգիտիմության տեսանկյունից Վենետիկի հանձնաժողովի ուղեցույցին խստորեն հետևելը Փաշինյանի կառավարությանը երկու հնարավորություն կընձեռի. առաջին. ունենալ ծանրակշիռ հիմք առ այն, որ անցումային արդարադատության ծրագիրը համապատասխանում է Հայաստանի Սահմանադրությանն ու օրենքներին, քանի որ ծրագրի մշակումը պարզապես կառավարության կողմից իրագործվող միակողմանի նախագիծ չէ, այլ լայնորեն համակարգված նախագիծ Եվրոպայի հետ. և երկրորդ, օրինակ, նախկին իշխանության անդամների քննադատությունը հեշտությամբ կչեզոքացվի, քանի որ նախկին վարչակարգն արդեն իսկ ընդունել է Վենետիկի հանձնաժողովի լեգիտիմությունը Հայաստանի իրավական և սահմանադրական բարեփոխումների ոլորտում նախկինում ծավալած խորհրդատվական գործունեության միջոցով։ Ուստիև, եթե մտահոգություններ առաջանան անցումային արդարադատության ծրագրի գործիքակազմի և քաղաքականության վերաբերյալ, Փաշինյանի կառավարությունը, ի դեմ Վենետիկի հանձնաժողովի, կունենա չեզոք և հեղինակավոր  կազմակերպություն, որին հղում կանի՝ որպես օրինականացնող ուժի։

Այս համատեքստում, նկատի առնելով ինստիտուցիոնալ անկախության բացակայությունը, գոյություն ունեն ներքին կառուցվածքային և ինֆրահամակարգային թերություններ ինչպես  դատական համակարգում, այնպես էլ դատավորների իրավասության և գործունեության տեսանկյունից։ Դատավորների մեծամասնությունն ընտելացել է հրամաններ կատարելուն, զուրկ է իրավական փորձառությունից, որը պահանջվում է անկախ դատական մարմիններից։ Սա պակաս կարևոր չէ, քանի որ դատական իշխանությունը, բացի անկախությունից զուրկ լինելուց, հետխորհրդային Հայաստանի կառավարության թերևս ամենակոռումպացված հաստատություններից մեկն էր, եթե ոչ ամենակոռումպացվածը, և նախորդ իշխանությունների արմատացած ուժերը դեռևս մեծ ազդեցություն ունեն ներկայիս դատավորների վրա։ Սա նշանակում է, որ, օրինակ,  նկատի ունենալով դատավորների մեծ մասի մութ և կասկածելի իրավական որոշումները, վերջին 30 տարիներին գրեթե անհնար է գտնել մեկ դեպք, երբ դատավորն ընդդիմացել է կառավարությանը, գործադիր իշխանությանը կամ հզոր օլիգարխի. այս մարդիկ կամ համագործակցել են նախորդ վարչակարգերի հետ կամ ներգրավված են եղել կոռուպցիոն գործարքներում։ Ուստի մեծ է հավանականությունը, որ նախորդ իշխանությունների ներկայացուցիչները դեռևս ներգործման լծակներ ունեն այս դատավորներից շատերի վրա։

Նկատի ունենալով, որ վերջին 20-30 տարիներին նրանք գոյակցել ու համագործակցել են կախյալ վիճակում, այս դատավորներից շատերի կենսագրության մեջ, այսպես ասած, բազում գաղտնի շերտեր կան։ Դա նրանց դարձնում է հատկապես խոցելի, և նրանք չեն կարողանում օբյեկտիվ և իրավական տեսանկյունից անկախ դատավարություններ վարել, երբ իրենց դատարաններում քննվում են նախկին պաշտոնյաների գործերը։ Ներքին սկզբունքային հակադրություն կա տվյալ դատավորի՝ չբացահայտվելու կամ գործարքին չմասնակցելու  անձնական շահագրգռվածության և նրա ընթացիկ պարտականությունների միջև. փոխզիջման գնացող դատավորը չի կարող համոզիչ և վստահ կատարել իր պարտականությունները։

Անցումային արդարադատության հիմնական տրամաբանությունը մեղմում է այս խնդիրը. օրինակ, երկրի դատավորների մեծ մասին հեռացնելու փոխարեն, որը հավասարազոր կլինի ողջ համակարգի իսպառ ոչնչացման և ինստիտուցիոնալ ձախողման, կարևոր գործերը, որտեղ հնարավոր է շահերի բախում, նախկին համագործակցություններ և կամ լծակների գործադրման հավանականություն, կարելի է կիրառել անցումային արդարադատության չեզոք գործիքակազմ։ Սա ներկա դատավորներին պաշտպանում է քաղաքական ենթատեքստ հաղորդելու կամ նախորդ վարչակարգի գործիքը դառնալու մեղադրանքներից, ինչպես նաև ապահովում է ինքնին գործընթացի անկախությունն ու օբյեկտիվությունը։

Հնարավոր բարդություններ և տարաձայնություններ՝ ներկայիս կառավարության քննարկման համար

Հայաստանի օրենքների և սահմանադրական դրույթների հետ անցումային արդարադատության համատեղելիության ձևակերպումը չպետք է լինի խնդրահարույց. հայեցակարգը կարելի է հեշտությամբ մշակել այնպես, որ բացառվեն հակասությունները, և ավելին, այն արժանանանա հեղինակավոր երրորդ կողմի՝ Վենետիկի հանձնաժողովի հավանությանը։ Այնուհանդերձ, Փաշինյանի կառավարությունը պետք է ջանք ու եռանդ չխնայի, որպեսզի անցումային արդարադատության գործիքակազմի յուրաքանչյուր տարրի ձևավորումն ու մշակումը լինի սկզբունքորեն անկողմնակալ, լիարժեքորեն ապաքաղաքականացված և միանշանակ օբյեկտիվ։ Պետք է չեզոքացնել կողմնակալության ցանկացած, անգամ աննշան դրսևորում՝ թե՛ իրավական, թե՛ քաղաքական տեսանկյունից։ Սա ոչ միայն կօրինականացնի գործընթացը և դրա վերջնական արդյունքը, այլև կձևավորի լայն կոնսենսուս ողջ նախաձեռնության օրինականության վերաբերյալ։

Մյուս հիմնախնդիրը, որը խիստ քաղաքական է, հանրային սպասումներն են՝ պատժելու բոլոր նրանց, ովքեր չարաշահել են պաշտոնական դիրքն ու լիազորությունները, ստեղծել ռեպրեսիվ քաղաքական համակարգ, որն առաջին հերթին գործում էր հօգուտ սեփական շրջանակների։ Սա կապելով մարտի 1-ի դեպքերի հետ՝ հայ հասարակությունն ընդլայնում է պահանջը, այն է՝ ոչ միայն արդարադատություն իրականացնել նախորդ իշխանությունների գործիչների ու գործակալների նկատմամբ, այլև կիրառել պատժի դաժան մեխանիզմներ։ Այս համատեքստում անցումային արդարադատությունը վերաբերում է ոչ այնքան պատժին, որքան թափանցիկությանը, արդար դատավճռին, վնասի փոխհատուցմանը և արդարադատության ոլորտում չլուծված խնդիրների կարգավորմանը։ Ըստ էության, հնարավոր է, որ կառավարությանը չհաջողվի իրականացնել իր ընտրազանգվածի ակնկալիքները, եթե հանցագործները չստանան համաչափ կամ սպասված պատիժ։ Այս դեպքում կառավարությունը կորակվի փափուկ կամ թույլ. ավելին, սա հասարակության դավադրապաշտ շերտերին առիթ կտա մտածելու, որ անցումային արդարադատության ողջ գործընթացի նպատակն է թեթև պատիժ սահմանել նախկին օրինազանցների նկատմամբ։ Սա կենթադրի գաղտնի գործարքների առկայություն, թափանցիկության բացակայություն և կհանգեցնի կառավարության հանդեպ ավանդական անվստահության։

Եվ այսպես, կառավարությունը պետք է գիտակցի, որ խիստ անհրաժեշտ է իրավական գործընթացի լեգիտիմությունը հավասարակշռել դրա արդյունքի հանդեպ հանրության ակնկալիքների հետ։ Ուստի Փաշինյանի կառավարությունը պետք է սկսի մշակել ազգային երկխոսության մեխանիզմ՝ խոսելով ակնկալիքների մասին, կրթելով հանրության ավելի լայն շերտերին և հասարակական հիմքեր նախապատրաստելով անցումային արդարադատության ծրագրի մշակման համար։ Ամենախոշոր սայթաքումը, որ իշխանությունները կարող են թույլ տալ, սեփական կամքից անկախ նախկին իշխանությունների հարձակումների և սեփական ընտրազանգվածի խիստ սպասելիքների ծուղակն ընկնելն է։ Նոր իշխանությունները պետք է հմտորեն առաջ շարժվեն՝ չմեղմացնելով և չթեժացնելով ընտրազանգվածի ակնկալիքները, միևնույն ժամանակ խուսանավելով անցումային արդարադատության դեմ ՀՀԿ-ի դիրքորոշումից։ Այս նուրբ, հավասարակշիռ խաղը քաղաքական տեսանկյունից խիստ բախտորոշ է. եթե Փաշինյանի կառավարությունը հայտնվի մի անհնարին իրավիճակում, այն է՝ մի կողմից բավարարի կոշտ արդարադատություն իրականացնելու իր ընտրազանգվածի պահանջները, մյուս կողմից միջոցներ ձեռնարկի քաղաքական հետապնդման մեղադրանքների դեմ, սա կդիտարկվի որպես քաղաքական կապիտալի վատնում անելանելի իրավիճակում մանեվրելիս։ Հնարավոր նման ծուղակից խուսափելու համար կառավարությունը պետք է կանխի երկու կողմի գործողությունները՝ մի կողմից հանդարտեցնելով իր ընտրազանգվածին, մյուս կողմից խորամանկությամբ գերազանցելով ընդդիմախոսներին։