Ներածության փոխարեն

Այս հոդվածը սկսել եմ գրել դեռ ապրիլի 19-ից, երբ նոր էր տեղի ունեցել Սերժ Սարգսյանի՝ վարչապետ դեռնալու քվեարկությունը Ազգային ժողովում, և ամենևին էլ հստակ չէր, թե ինչպիսի ելք կարող էր ունենալ թափ առնող քաղաքական շարժումը, և բացառված չէին նաև շատ ավելի դրամատիկ զարգացումները: Հոդվածի նպատակ պարզ էր՝ նախանշել քաղաքական համակարգի զարգացման որոշակի սկզբունքներ՝ ի ցույց դնելով, որ ստեղծված իրավիճակի պատճառը տարիներ շարունակ մասնակցային քաղաքական ինստիտուտների կառուցման հետաձգումն է կամ, լավագույն դեպքում, իմիտացիան: Ուստի, կարևոր էր ոչ միայն ախտորոշում իրականացնել, այլև կոնկրետ առաջարկներով ներկայացնել այդ սկզբունքների իրականացման որոշակի եղանակներ: Այս մեկ շաբաթվա ընթացքում դեպքերը այնպիսի արագությամբ են զարգացել, որ առանձին դրվագների վերանայման անհրաժեշտություն է եղել: Այդուհանդերձ, հոդվածի առանցքային գաղափարը, որ փորձելու եմ փաստարկել ստորևէ, հավատացած եմ, որ արդիական է եղել և մնում` անկախ քաղաքական դերակատարների անուններից և  քաղաքական ուժերի հարաբերակցությունից: Սա նշանակում է , որ պնդումս հիմնավոր է, և ավելի երկարաժամկետ համակարգային լուծումների հասնելու անհրաժեշտությունից է ելնում:

Սակայն արդյոք իշխանությունը նկատում էր, որ Նիկոլի փողոցում հայտնվելու հարցում իրենց ավանդը հսկայական է եղել: Ի վերջո խոսքը այն նույն Նիկոլի մասին էր, ով վերջին տարիներին ամեաշատն էր քննադատության արժանացել նույն ընդդիմադիր գործընկերներից՝ նախ սահմանադրական փոփոխությունների «ոչ» ասողների ճամբարին չմիանալու և փոխարենը «ինստիտուցիոնալ ընդդիմություն» կառուցելու վրա կենտրոնանալու համար, ապա 2016 թվականի խորհրդարանական ընտրություններից հետո մարդկանց փողոց դուրս չհանելու և այդ ընտրությունների արդյունքները ճանաչելու համար՝ չնայած այն հանգամանքին, որ թե՛ իրենց իսկ ուժերով և թե՛ այլոց ջանքերով բազամթիվ աղաղակող և միգուցե համակարգային բնույթ կրող ապօրինությունները այդպես է պատշաճ կերպով չքննվեցին իրավապահ հակարագի կողմից (հիշեք այսպես կոչված զիբիլիքսի[4], ՍԱՍ-ի Արտակի, դպրոցի տնօրենների և այլ դեպքերը[5]): Խոսքը այն նույն ուժի ներկայացուցչի մասին էր, ով չնայած այս ամենին, գնաց խորհրդարան, որտեղ մեծամասնութունը շատ արագ մշտական հանձնաժողովների թիվը կրճատեց մեկ քառորդով՝ հնարավորություն չտալով այդ ուժին անգամ մեկ հանձնաժողովի նախագահի պաշտոն ստանձնել: Վերջապես խոսքը նույն այն Նիկոլի մասին է, ում վրա ֆիզիկական բռնություն գործադրած պատգամավորի գործը անգամ չքննարկվեց էթիկային հանձնաժողովում:
Ինչպես կարելի է տեսնել որոշում կայացնելու լծակ ունեցողները առնվազն ձախողել էին, եթե ոչ նպատակային նենգափոխել սահմանադրական փոփոխությունների հայեցակարգում տեղ գտած և ամենուր քարոզվող սկզբունքները՝ խորհրդարանին ընդհանուր առմամբ և հատկապես խորհրդարանական ընդդիմությանը վերահսկողական լծակներ տալու հետևաբար նաև արդյունավետ գործունեություն ծավալելու առումով: Կարծում եմ՝ ավելորդ չէ նշել, որ հաճախ նույն անձինք, ովքեր հանրահռչակել էին սկզբունքների կարևորությունը, եղել են առանցքային դերակատարները դրանց չիրագործման հարցում:

Նույն կերպ, բայց կարծում եմ շատ ավելի հեռու գնացող հետևանքներով, նենգափոխվել է համամասնական ընտրական համակարգի փիլիսոփայությունը և ոգին, ինչը հասարակական տրամադրությունների և խորհրդարանում քաղաքական ուժերի դասավորվածության միջև եղած խզման, հետևաբար նաև ներկայիս ճգնաժամի հիմնապատճառն է: Թեև ամբողջ հասարակության ուշադրությունը գամված է ժամ առ ժամ տեղի ունեցող զարգացումների վրա, պակաս կարևոր չէ քննարկել երկարաժամկետ լուծման որոշ գործուն մեխանիզմները, որոնց միջոցով հնարավոր կլինի ֆորմալ ինստիտուտները ավելի ներառական և ժողովրդավարական դարձնելը: 

Փորձով արդեն իսկ ապացուցել է, որ Սահմանադրությունում, կուսակցությունների մասին օրենքում, ընտրական օրենսգրքում (ԸՕ) և այլ իրավական ակտերում տեղ գտած որոշակի կարգավորումներ սնանկ են և վտանգավոր: Ստորև կկենտրոնանամ հենց ընտրական օրենսգրքի հետ կապված խնդիրների վրա, քանի որ դրա փոփոխությունը թե՛ քաղաքական օրակարգի հրատապ կետերից է և թե՛ իրականացման առումով հնարավոր: Խաղի կաննոնները նույնպես պետք է քննարկման սեղանին դրվեն, քանի որ «ինչպես պետք է կազմակերպվեն ընտրությունները» հարցը  պակաս կարևոր չէ, որքան այն, թե «ով պետք է կազմակերպի ընտրությունները»:
Ապրիլի 25-ին Պետրոս Ղազարյանին տվաց հարցազրույցում[6] Նիկոլ Փաշինյանը արդեն ուրվագծել է երեք դրույթ (մատնահետքերի կենտրոնացված համակարգ, ընտրողների ցուցակներում երկրից դուրս գտնվողների անունների նկատմամբ տարբերակված մոտեցում, առանձին իրավապահ մարմին, որ կզբաղվի բացառապես ընտրությունների հետ կապված հանցագործություններով): Դրանցից երկրորդը կարծում եմ, որ իսկապես կարևոր է, ինչի մասին նաև հրապարակավ արտահայտվելու առիթ եմ ունեցել տարիներ առաջ:  
Առկա են մի քանի այլ, կարծում եմ՝ ոչ պակաս կարևոր դրույթներ, որոնք պետք է վերանայվեն մինչև հարջորդ ընտրությունները:

Այսպես, ներառական քաղաքական ինստիտուտներ ունենալու և համամասնական ընտրակարգի տրամաբանության ապահովման տեսակետից խիստ խնդրահարույց է կայուն խոհրդարանական մեծամասնություն ապահովելու սահմանադրական պահանջը (ՀՀ Սահամադրություն հոդված 89, 3-րդ մաս), և դրա հիման վրա ընտրական օրենսգրքում տեղ գտած կարգավորումը (ՀՀ ԸՕ, հոդված 96), որով էականորեն հեշտացվում է խորհրդարանում մեկ ուժի կողմից առնվազն 54 տոկոս ստանալը: Սրանով չեզոքացվում է այլ ուժերի հետ հաշվի նստելու, դրանց հետ համագործակցության անհրաժեշտությունը: Այս կարգավորումը իր փիլիսոփայությամբ ավելի համապատասխանում է մեծամասնական համարգին, ուր գործում է «հաղթողը ստանում է ամեն ինչ» տրամաբանությունը: Կայուն մեծամասնություն ունենալու նպատակահարմարությունը շատ է քննարկվել սահմանդարական փոփոխությունների փուլում, և հեղինակները պնդում էին, որ սա կառավարելիության ճգնաժամից խուսափելու երաշխիք է: Ավելորդ չէ նշել, որ նման կարգավորում չեք գտնի որևէ երկրի սահմանադրության մեջ (միայն Իտալիայում էր նախատեսվում նման համակագրի ներդրում, որը ի վերջ այդպես էլ երբեևէ չիրականացվեց):  Կայուն մեծամասնությունը երկրորդ փուլի կամ բոնուսների միջոցով երաշխավորող դրույթը քաղաքական լայն համաձանության դեպքում (պատգամավորների ձայներ 2/3-րդ) ևս հնարավոր է փոփոխել մինչև նոր ընտրությունները, քանի որ այն սահմանադրության 202-րդ հոդվածի 1-ին մասով բացառապես հանրաքվեով փոփոխվող կարավորումների թվում չէ:

«Ռեյտինգային» ընտրակարգի հետ կապված հաջորդ խնդրահարույց հանգամանքը այն է, որ ներկուսակցական մրցակցության արդյունքում ռեյտինգային թեկնածուի օգտին ստացված յուրաքանչյուր քվե ինքնաբերաբար լրացուցիչ հաշվարկվում է տվյալ կուսակցության օգտին՝ ըստ էության, կրկնապատկելով դրա հաշվին գրանցված քվեների թիվը: Հաշվի առնելով 2017 թվականի պրակտիկան՝ կարելի է ասել, որ մի ստվար ընտրազանգված իր քաղաքական նախապատվությունը ձևակերպել է՝ ելնելով անհատ թեկնածուի նկատմամբ ունեցած նախապատվությունից և ոչ  դրա ետևում կանգնած կուսակցության ծրագրից՝ չգիտակցելով անգամ, որ իր ընտրական տարածքում առաջադվրած անհատին տված քվեն է որոշելու Հայաստանի ղեկավարի հարցը:

Վերոշարադրյալը ցույց է տալիս, որ «ռեյտինգային» համակարգը էապես հեշտացնում է ֆինանսական, մարդկային և վարչարարական լծակ ունեցող կուսակցության/ների գերակշռող դիրքի ապահովագրումը և սահմանափակում պակաս ռեսուրսներ ունեցողների հնարավորությունները: Ընտրակարգի խրթին լինելը և քաղաքացիներին բավարար մաչելի կերպով չներկայացնելը նույնպես չի նպաստում ներառական քաղաքական համակարգի կայացմանը: 

Ամփոփում

Ոսկե կանոնին հետևելով՝ չեմ ցանկանա ավելի, քան 3 հիմնական դրույթ քննարկել այս հոդվածում: Կարծում եմ՝ այսքանով իսկ ակնհայտ է, որ այս «նորարարությունները» ու «ստեղծագործական» լուծումները ստեղծվել են 2017 թվականի ապրիլին շատ կոնկրետ ընտրական արդյունքներ ապահովելու համար, և պետք է խոստովանել, որ դրանք այդ տեսակետից ծառայել են իրենց նպատակին՝ ՀՀ պատմության ընթացքում առաջին անգամ մեկ կուսակցությանը ապահովելով առավելագույն տոկոս երբևէ համամասնական կարգով անցկացված ընտրություններում:

Սակայն ընդամենը մեկ տարի անց արդեն պարզ է, որ այս արհեստական գործիքակազմը (կայուն մեծամասնություն, ընտրողների մեծամասնության համար չափազանց խրթին ընտրակարգ և այլն) ապացուցեց, որ այն ոչ միայն չի ծառայում իր քաղաքական նպատակին, այլ նաև վտանգավոր է Հայաստանում քաղաքական համակագրի կայունության տեսակետից: Ի վերջո, փողոց դուրս եկաց ցուցարարներից շատերի մոտ կար խաբված լինելու զգացողություն, քանի որ այդպես էլ պարզ չէր, թե ինչպես անցած ապրիլին իրենց նախընտրած թեկնածուին քվեարկելը մեկ տարի անց պայմանավորեց երկրի վարչապետի և նախագահի ով լինելը: Կարծում եմ, որ ընդամենը մեկ տարվա ընթացքում փաստվեց, որ այս ոչ ներառական, համամասնական կոչվող, բայց փաստացի համամասնական տրամաբանություն չունեցող, իսկ շատերի համար ընդհանրապես անհասկանալի խաղի կանոնները կարող են նորանոր ճգնաժամերի պատճառ դառնալ՝ այդ թվում մեկ կուսակցության գերիշխանության հաստատման, անկախ նրանից, թե ինչ է այդ կուսակցության անունը: Բնականաբար վերը նշվածները ընդամենը մի քանի, կարծում եմ՝ ընտրակարգի հետ կապված ամենաէական կարգավորումներն են, մինչդեռ անհրաժեշտ են նաև փոփոխություններ ընտրական վեճերի քննության, կուսակցությունների և քարոզարշավի ֆինանսավորման և այլ կարգավորումներում: Ցավալի է, որ թեև այս խնդրահարույց դրութները բազմիցս են մատնանշվել ԸՕ ընդունման հապճեպ գործընթացի ժամանակ, ներառյալ իմ կողմից[7], սակայն մեծապես անտեսվել են: Այս փուլում սակայն նշված կարգավորումները նախագծողների քաղաքական և մասնագիտական պատասխանատվության հարցից ավելի կարևոր է արագորեն և մասնակցային եղանակով նոր խաղի կանոնների ընդունման հարցը, ինչը հնարավորություն կտա նոր որակ ապահովել արդեն անխուսափելի թվացող արտահերթ ընտրությունների ժամանակ: Ի վերջո, նպատակը ոչ թե քաղաքական խաղացողների անունների, այլ համակարգի որակական հատկանիշների փոփոխությունն է, այն ավելի ներառական դարձնելը:

------------------------------------------

1-https://www.civilnet.am/news/2017/04/10/Daron-Acemoglu-Armenia%E2%80%99s-Problems-Within-Its-Own-Political-System/312347

2-http://moj.am/storage/uploads/Sahmanadrakan_barepokhumner_verjnakan.pdf

3-https://www.civilnet.am/news/2018/04/29/%D4%BB%D5%9E%D5%B6%D5%B9-%D5%A7%D5%AB%D5%B6-%D5%A1%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%B4-%D5%AB%D5%B7%D5%AD%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8-%D5%86%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%AC%D5%AB-%D5%B7%D5%A1%D6%80%D5%AA%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D5%B4%D5%A1%D5%BD%D5%AB%D5%B6/335378

4-https://www.azatutyun.am/a/28656322.html

5-https://www.azatutyun.am/a/28403568.html

6-https://www.youtube.com/watch?v=HyFKGglJyts&feature=youtu.be

7-Օրինակ https://www.youtube.com/watch?v=mApjPYYzyC0&t=681s&index=3&list=PLJbCTkicggmRtsqYUboUSr05Pj99L3K3d կամ https://www.youtube.com/watch?v=JemriN4IKgs&t=0s&index=2&list=PLJbCTkicggmRtsqYUboUSr05Pj99L3K3d