Հայաստանում, հանքարդյունաբերության քաղաքականություն մշակելիս, մի քանի արմատական հարցեր են առաջանում, որոնք պարտադիր կարգով պետք է  հնչեցնել: Որո՞նք են այն մարտահրավերները, որոնք հարկադրում են  Հայաստանում ծավալել հանքարդյունաբերություն: Ինչպիսի՞ ազդեցություն կարող է թողնել հանքարդյունաբերությունը շրջակա միջավայրի, տնտեսության, սոցիալական խնդիրների, ինչպես նաև  աշխատողների իրավունքների վրա։ Արդյոք հանքարդյունաբերությու՞նն է այն որորտը, որը պետք է տնտեսական զարգացում խթանի  ցեղասպանություն վերապրած, սովետական պլանային տնտեսություն, Արցախյան պատերազմ, բնական աղետներ, աղքատություն և կոռուպցիայի մարտահրավերներ հաղթահարող  Հայաստանում, և արդյոք այն արդարացված է: Արդյոք Հայաստանը համաշխարհային և տեղական   շուկայում բնական ռեսուրսների շահագործման «պատասխանատվություն»  է ստանձնել։ Չկա՞ն արդյոք այլ ոլորտներ, որոնք կարող են ավելի մեծ տնտեսական և սոցիալական արդյունքներ ապահովել՝ առանց շրջակա միջավայրի վրա ազդեցություն գործելու: Սրանք առանցքային  հարցերի մի մասն է միայն, որ պարտավոր են  հաշվի առնել Հայաստանում հանքարդյունաբերության համապարփակ քաղաքականություն մշակող պատասխանատուները:

Գնահատելի են  հանքարդյունաբերության ոլորտում ֆինանսական թափանցիկության բարձրացմանն ուղղված՝ նոր կառավարության  ձեռնարկած որոշ քայլերը։ Գնահատելի է նաև  հանքարդյունաբերության ոլորտի անցած երկու տարիների  քաղաքականության ուսումնասիրության նախաձեռնությունը, ինչպես նաև ընթացքում գտնվող  երեք տարբեր ծրագրեր, որոնք անդրադառնում են Հայաստանում հանքարդյունաբերության ծավալման հեռանկարներին։

Անշուշտ, այս  ծրագրերը ողջունելի են, սակայն կան մի շարք հրատապ խնդիրներ, որոնք   անմիջական գործողություններ են պահանջում, իսկ երկու տարին երկար ժամանակ է:

Ինչևէ,  ՀՀ կառավարությունը հայտարարել է  հանքարդյունաբերության ոլորտի իր քաղաքականության  վերատեսության մտադրության մասին, իսկ Հանքարդյունաբերության օրենսդրության բարեփոխման նախաձեռնությունը(1)  վերջին տարիներին  մի քանի ուսումնասիրություններ է պատվիրել անկախ միջազգային և տեղական փորձագետների՝   գնահատելու հանքարդյունաբերության ազդեցությունը բնության պահպանության, տնտեսության, ինչպես նաև սոցիալական և աշխատանքային իրավունքների վրա։

Այս ուսումնասիրությունները զետեղված են և հասանելի  ՀՕԲՆ-ի կայքէջում:

Սրանք, ինչպես նաև Համաշխարհային բանկի նախաձեռնությամբ իրականացված մի շարք կարևոր  հետազոտություններ, էական նախադրյալներ են ապահովում Հայաստանում գիտականորեն հիմնավորված, պատասխանատու և լուրջ  հանքարդյունաբերական քաղաքականություն իրականացնելու համար։

Այնուամենայնիվ, համապարփակ հանրային քաղաքականության իրականացման և զարգացման համար պակասում է մի կարևոր բաղադրիչ․ դա   շահագրգիռ կողմերի թափանցիկ և  ներառական խորհրդատվական գործընթացն է։

2018 թ.հոկտեմբերից  սկսած ՀՕԲՆ-ը նախաձեռնել է քաղաքացիական հասարակության խորհրդատվության գործընթաց, որի նպատակը հանքարդյունաբերության համապարփակ քաղաքականության ուղղությամբ առաջարկությունների  մշակումն է: Այս գործընթացը թափանցիկ է և ներառում է ներկայացուցիչներ գիտական շրջանակներից, շահագրգիռ քաղաքացիական հասարակությունից և տեղական համայնքներից։

Այն  թույլ է տալիս բոլոր մասնակիցներին  նպաստել, աջակցել և ազդեցություն ունենալ համախոհության վրա  հիմնված հանքարդյունաբերական քաղաքականության իրականացմանը:

Քաղաքացիական հասարակության այս ոլորտի  մի շարք խմբեր, այդ թվում «Հայկական Բնապահպանական ճակատը», «Քաղաքացիական ձայնը»,  «ԷկոՁայնը», ինչպես նաև այնպիսի փորձագետներ, ինչպես Երևանի պետական համալսարանից դոկտ․ Հարություն Մովսիսյանը, Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի «Պատասխանատու հանքարդյունաբերության կենտրոնից» Ալեն Ամիրխանյանը, իրենց նշանակալի ներդրումն են ունեցել  ՀՕԲՆ-ի պատասխանատու հանքարդյունաբերության քաղաքականության մշակմանն ուղղված աշխատանքներում:

Համատեղ աշխատանքի արդյունքում հանգել ենք  մի շարք առարկայական, հիմնավոր մտահոգությունների, որոնց մի մասը ներկայացված են ստորև․ 

Առաջիկա շաբաթների ընթացքում ՀՕԲՆ-ը  կնախաձեռնի քաղաքացիական հասարակության  և գիտական շրջանակների հետ խորհրդակցությունների վերջին փուլը, որի արդյունքները կնպատակաուղղվեն Հայաստանում պատասխանատու հանքարդյունաբերության քաղաքականության մշակմանը։

Անկասկած, հանքարդյունաբերության ոլորտի  խնդիրների մեծ մասը նախորդ կառավարությունների վարած քաղաքականության արդյունքն  է։

Այն իրականացվել է բիզնես շահերի առաջնահերթությամբ և պայմանավորված է եղել կարճաժամկետ տնտեսական շահով:

Այսպես, 2015 թ. օգոստոսից մինչեւ 2017 թ. դեկտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում Հայաստանի կառավարությունն արգելել էր բնապահպանական տեսչական ստուգումները՝ այդպիսով կանխարգելելով Լոռիի տարածաշրջանի վրա Թեղուտի հանքավայրի բնապահպանական վնասների պատշաճ գնահատումը։

Բնականաբար, արգելքը դրվել էր բիզնեսը վարչական և բյուրոկրատական խոչընդոտներից պաշտպանելու համար:

Ավելի վաղ, 2014 թ. նոյեմբերին Հայաստանի Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարությունը հաստատեց Ամուլսարի հանքավայրի շահագործման  թույտվությունը, չնայած բավարար հետազոտություններ չէին իրականացվել՝ պարզելու Ջերմուկի և Սևանա լճի ջրի որակի վրա հանքավայրի հնարավոր ազդեցությունը։

Կառավարության վարած նման քաղաքականության արդյունքում է, որ հասարակությունը վստահություն չունի և չի հավատում, որ հանքարդյունաբերության ոլորտի քաղաքակաությունը կսպասարկի հանրային շահը:

Վերջերս, Բնապահպանության նախարարության Բնապահպանության և ընդերքի տեսչական մարմնի   ղեկավար Արթուր Գրիգորյանի աշխատանքից հեռացումը նույնպես հանրության շրջանում մտահոգություններ առաջացրեց:

Իրավաբանական կրթությամբ,  բնապահպանական ակտիվիստ Գրիգորյանը  պատասխանատու հանքարդյունաբերության ջատագովներից էր:

Նա, մինչև 2019 թ. աշխատանքից հեռանալը, պիտի ներկայացներ Հայաստանի խոշորագույն հանքավայրի՝ Քաջարանի տեսչական  գնահատման արդյունքները։ Կառավարությունը որպես իր քայլի հիմնավորում նշեց հենց Գրիգորյանի գործելաոճը։

Ինչ էլ  լինի իրական դրդապատճառը, հասարակության վստահության գործոնը դեպի կառավարության հանքարդյունաբերական քաղաքականությունը կարող է իսկական մարտահրավեր դառնալ Փաշինյանի կառավարությանը:

Եթե Փաշինյանի կառավարությունը հավատարիմ է  պատասխանատու հանքարդյունաբերության քաղաքականություն իրականացնելու և  նոր Հայաստան կառուցելու իր խոստումին, ապա անխուսափելիորեն պետք է հավասարակշռի  քաղաքացիական հասարակության, հանրության ակնկալիքներն ու բիզնես շահը։

------------------------------------------

(1)  Հանքարդյունաբերական օրենսդրության բարեփոխումների նախաձեռնությունը (ՀՕԲՆ) նպատակ է հետապնդում հիմնավորել, թե որքանով է Հայաստանում հանքարդյունաբերությունը  շահեկան երկրի և տեղական համայնքների համար:

Նրա հիմնական գործառույթներն են՝ հետազոտությունները, շահագրգիռ կողմերի խորհրդատվությունը, քաղաքականության մշակումը, հանրային իրազեկումը, հաղորդակցությունը, շահերի պաշտպանությունը։ ՀՕԲՆ-ը գործում  է Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի Պատասխանատու հանքարդյունաբերության կենտրոնում: