Այս տարի լրանում է Ղարաբաղյան շարժման 30-ամյակը. կոթողային մի իրադարձություն, որը դաջված է հայ ժողովրդի հավաքական և պատմական հիշողության մեջ։ 1988-ի սկզբներին սկսված զանգվածային ցույցերը կոչ էին անում Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում գտնվող անկլավը՝ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզը (ԼՂԻՄ) վերամիավորել Խորհրդային Հայաստանի հետ։ Ժողովրդական այս շարժումն աշխարհի ուշադրության կենտրոնում էր, այն հայության զարթոնքի ու փոխակերպման պատճառ դարձավ։

Լեռնային Ղարաբաղի պատմականորեն հայկական տարածքները բռնի փոխանցվել էին Ադրբեջանին 1921 թվականին, Իոսիֆ Ստալինի կողմից։ Հաջորդող յոթ տասնամյակների ընթացքում Ադրբեջանի խտրական քաղաքականությունը արհեստականորեն կասեցնում էր Լեռնային Ղարաբաղի սոցիալ-տնտեսական զարգացումն ու ուղղված էր ինքավար այս մարզի ակտիվ ապահայկականացմանը։ Հայկական հուշարձանները, մշակութային ժառանգությունը կամ ոչնչացվում էր, կամ ներկայացվում իբրև ադրբեջանական ծագում ունեցող։ Էթնիկ այս խտրականության պատճառով էր, որ Ղարաբաղի հայ ազգաբնակչությունը երբեք չհրաժարվեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից դուրս գալու իր մտադրությունից ու ցանկությունից։

Իրականում, դեռևս խորհրդային տարիներին, հայերը բազմիցս փորձել են բարձրացնել Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը ԽՍՀՄ կենտրոնական իշխանությունների առջև, հիմնականում Երկրորդ աշխարհամարտից հետո։ Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչները բազմաթիվ նամակներ և միջնորդություններ են հղել Մոսկվային (1945, 1965, 1967, 1977)։

1980-ականների վերջերին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովի հռչակած բացախոսության («գլասնոստ») և վերակառուցման («պերեստրոյկա») քաղաքական կուրսը, որը պիտի ազատականացներ Խորհրդային Միության քաղաքական և տնտեսական լանդշաֆտը, պատմական հնարավորություն ընձեռեց Ղարաբաղի հայությանը կրկին բարձրաձայնելու խնդիրը և վերամիավորում պահանջելու պատմական հայրենիքի հետ։

Գլոբալ փոփոխությունների ժամանակների էին. 1989 թվականին դեռ պիտի քանդվեր Բեռլինի պատը, 1991-ին՝ փլուզվեր Խորհրդային Միությունը։

1987 թվականից Խորհրդային Հայաստանում բնապահպանական խնդիրներ բարձրաձայնող ցույցեր էին տեղի ունենում, որոնք պահանջվում էին փակել նաև Մեծամորի ատոմակայանը։ Բնապահպանական այս մտահոգությունները, ի վերջո, վերածվելու էին լայնածավալ համազգային մի շարժման, որն ուղղված էր լինելու ոչ միայն ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի հաստատմանը, այլև ճանապարհ էր հարթելու դեպի անկախություն։

Երբ շարժումը սկսվեց, այն հակախորհրդային ուղղվածություն չուներ, չկային Հայաստանի անհապաղ անկախություն պահանջող կոչեր: Այնուամենայնիվ, 1988-ի գարնանը, երբ պարզ դարձավ, որ Ղարաբաղյան խնդրի լուծման բոլոր հնարավոր տարբերակներն անիրականալի են խորհրդային համակարգի ներսում, ամեն բան փոխվեց։ Շրջադարձային խորհրդանշական կետը 1988թ. մայիսի 28-ն էր, Հայաստանի առաջին հանրապետության (1918-1920) հիմնադրման 70-ամյակը, երբ Մովսես Գորգիսյանը Երևանի Օպերայի հրապարակում բարձրացրեց հայոց եռագույնը:

Մի խումբ երիտասարդ մտավորականներ, շուտով հայտնի որպես «Ղարաբաղ» կոմիտե, գլխավորեցին շարժումը։ Այն հետագայում վերափոխվեց Հայոց Համազգային Շարժման։ 1988-ի իրադարձությունները արագ զարգացան. 1991թ. ինչպես Հայաստանը, այնպես էլ Լեռնային Ղարաբաղը անկախություն էին հռչակել։ Ապա սկսվեց Ադրբեջանի հետ լայնամասշտաբ պատերազմը, որը շարունակվեց մոտ չորս տարի և որի արդյունքում հայկական կողմը վերահսկողություն հաստատեց Լեռնային Ղարաբաղում։ Այն պաշտոնապես այսօր հայտնի է իր հայկական անվամբ՝ Արցախ։

Ղարաբաղյան շարժումը ԽՍՀՄ պատմության մեջ բողոքի ամենախոշոր շարժումներից էր։

Ստորև, 1987-1988-ի իրադարձությունների համառոտ ժամանակագրությունը.

Երկրաբան և պատմաբան Սուրեն Այվազյանը բաց նամակ է հղում ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովին՝ Լեռնային Ղարաբաղի և Նախիջևանի (Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի կազմում գտնվող հայկական էքսկլավ) մասին։ Նամակում Այվազյանը խոսում է Ղարաբաղի նկատմամբ Հայաստանի պատմական իրավունքի մասին և պաշտպանում ինչպես Ղարաբաղի, այնպես էլ Նախիջևանի վերադարձը Խորհրդային Հայաստանին: Նամակում խոսվում է նաև երկու այդ շրջանների հայ ազգաբնակչության նկատմամբ խտրական վերաբերմունքի և կյանքի անտանելի պայմանների մասին։ «Ադրբեջանի Հանրապետությունում հայկական խաչքարերին արտոնված ատելությամբ են վերաբերվում։ Հայկական գլուխգործոցներից մեկը, Գանձասարի վանքը, ամբողջովին ավերակ է…»,- գրում է Այվազյանը։ «Ադրբեջանում հայ բնակչության թիվը նվազում է, իսկ ադրբեջանցիների կողմից սպանված հայերի ցանկը՝ երկարում»։

Ռուսական «Իզվեստիա»-ն գրում է արդարադատության չարաշահման ճչացող մի դեպքի մասին, «որը, կարծես, էլ ավելի է խորացնում խնդիրները Ղարաբաղում»: Հոդվածն Ադրբեջանի ագրո-արդյունաբերական համալիրում աշխատող երկու հայերի մասին է, որոնք հափշտակության մեղադրանքով դատապարտվել են «բարձրագույն պատժի՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն դատարանի կողմից»: Մինչ ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանը կկասեցներ այս վճիռը, մեղադրյալները երեք տարի անցկացնում են բանտում։ ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանը համարում է, որ ապացույցները բավարար չեն եղել և «տեղի է ունեցել իշխանության չարաշահման ամենաամոթալի դեպքը», գրում է «Իզվեստիա»-ն: 

Լեռնային Ղարաբաղից և Խորհրդային Հայաստանից մոտ 75 հազար հայ է ստորագրում Միխայիլ Գորբաչովին ուղղված բաց նամակը, խնդրելով Ղարաբաղը և Նախիջևանը վերամիավորել Հայաստանի հետ. «… հանուն պատմական արդարության հաղթանակի, հանուն Լենինյան ավանդույթների իրականացման, մենք դիմում ենք Ձեզ Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը Խորհրդային Հայաստանին միացնելու խնդրանքով»: 

ԼՂԻՄ-ում ընդհատակյա խմբերը, որոնք ստորագրահավաք էին կազմակերպել  Ղարաբաղը Հայաստանին միավորելու միջնորդությամբ Մոսկվային դիմելու համար, առաջին խոշոր հանրահավաքն են անցկացնում Ստեփանակերտում։ Հանրահավաքին մասնակցում է շուրջ 8000 մարդ։ 

ԼՂԻՄ ժողովրդական դեպուտատների մարզխորհրդի արտահերթ նստաշրջանը 110 դեմ և 17 կողմ ձայներով հետևյալ որոշումն է ընդունում․ «․․․ խնդրել Ադրբեջանական ՍՍՀ Գերագույն սովետին և Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետին․․․ լուծել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի կազմից Հայկական ՍՍՀ-ի կազմ հանձնելու հարցը»։ Նույն օրը հանրահավաքների ալիքը ծածկում է Երևանն ու Ղարաբաղը։

Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից Հայկական ԽՍՀ-ին փոխանցման վերաբերյալ։

ՈՐՈՇՈՒՄ․

Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից Հայկական ԽՍՀ-ին փոխանցման վերաբերյալ։

«Լսելով և քննարկելով ժողովրդական դեպուտատների ԼՂԻՄ-ի խորհրդի դեպուտատների ելույթները՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ կազմից Հայկական ՍՍՀ կազմ հանձնելու համար Ադրբեջանական ՍՍՀ և Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետների առջև միջնորդության մասին, ժողովրդական դեպուտատների Լեռնային Ղարաբաղի 20-րդ գումարման մարզային խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը ՈՐՈՇՈՒՄ Է.

Ընդառաջելով ԼՂԻՄ-ի աշխատավորների ցանկություններին, խնդրել Ադրբեջանական ՍՍՀ Գերագույն սովետին և Հայկական ՍՍՀ Գերագույն սովետին՝ խորին ըմբռնման զգացում դրսևորել Լեռնային Ղարաբաղի հայ բնակչության իղձերին և լուծել ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի կազմից Հայկական ՍՍՀ-ի կազմ հանձնելու հարցը, միաժամանակ միջնորդել ՍՍՀՄ Գերագույն սովետի առջև՝ ԼՂԻՄ-ը Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի կազմից Հայկական ՍՍՀ-ի կազմ հանձնելու հարցը դրական լուծելու համար»:

Մի քանի հազար ադրբեջանցիներից բաղկացած ամբոխը Աղդամից շարժվում է Ստեփանակերտ՝ «վերականգնելու կարգը», ի պատասխան հայերի բողոքների։ Ճանապարհի կեսին ադրբեջանցիները բախվում են Ասկերանից նրանց ընդառաջ դուրս եկած հայերի հետ։

Նույն օրը Հայաստանի Կոմկուսի առաջին քարտուղար Կարեն Դեմիրճյանը հեռուստատեսությամբ դիմում է ժողովրդին. «Այն գործողություններն ու պահանջները, որոնք ներկայում առկա են [Լեռնային Ղարաբաղի] մարզում, հակասում են Հայկական և Ադրբեջանական ԽՍՀ աշխատավորների շահերին ... Մենք ևս մեկ անգամ կոչ ենք անում ձեզ, Խորհրդային Հայաստանի քաղաքացիներին, այս կարևոր պահին դրսևորել խիզախություն, ինքնատիրապետում, խոհեմություն, համբերություն, քաղաքական հասունություն, կազմակերպվածության բարձր մակարդակ, ավելի ակտիվորեն մասնակցել հասարակական կյանքը վերափոխելու գործընթացին և խորհրդային ժողովուրդների միջազգային եղբայրության ամրապնդմանը»: 

ԽՄԿԿ Կենտկոմը մերժում է Հայաստանի հետ միավորման ԼՂԻՄ մարզխորհրդի պահանջը։ «Հանրային անկարգությունները ծայրահեղականների անպատասխանատու կոչերի արդյունք են․․․ Ուսումնասիրելով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզում զարգացումների վերաբերյալ տեղեկությունները, Կենտրոնական կոմիտեն գտնում է, որ ԼՂԻՄ ազգային-տարածքային գոյություն ունեցող կառուցվածքը վերանայելուն ուղղված գործողությունները և պահանջները հակասում են Ադրբեջանական և Հայկական ԽՍՀ աշխատավորների շահերին և վնասում ազգամիջյան հարաբերություններին»:

Կենտրոնական իշխանությունների միակ զիջումը ԼՂԻՄ կոմկուսի նոր առաջնորդի՝ Հենրիխ Պողոսյանի նշանակումն է: Նա փոխարինում է հայերի կոչերին այդպես էլ անտարբեր մնացած Բորիս Կևորկովին։ 

Մինչ Երևանում շարունակվում են հանրահավաքները, Իգոր Մուրադյանի ղեկավարությամբ ստեղծվում է 11 անդամից բաղկացած «Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտե»-ն՝ հայտնի «Ղարաբաղ» կոմիտեն: Այն կազմված է հիմնականում մտավորականներից։ 1988-ի մայիսի դրությամբ կոմիտեի հիմնադիր ղեկավարներ Իգոր Մուրադյանն ու Զորի Բալայանը փաստացի մեկուսացված են։

Թոմաս դե Վաալին տված հարցազրույցում Ղարաբաղյան կոմիտեի նախկին անդամ, ով պիտի դառնար անկախ Հայաստանի առաջին նախագահը, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նշում է. «Առաջին Ղարաբաղ կոմիտեն՝ Իգոր Մուրադյանը, Զորի Բալայանը, Սիլվա Կապուտիկյանը և մյուսները, միայն Ղարաբաղի մասին էին մտածում: Նրանց համար ժողովրդավարության կամ Հայաստանի անկախության նման հարցեր պարզապես գոյություն չունեին: Եվ սա էր տեղի ունեցած պառակտման պատճառը։ Երբ նրանք զգացին, որ մենք արդեն վտանգավոր ենք դառնում խորհրդային համակարգի համար, նրանք հեռացան: Տեղի ունեցավ բնական փոփոխություն: Նրանք կարծում էին, որ ղարաբաղյան հարցը պետք է լուծվեր խորհրդային համակարգի միջոցով: Իսկ մենք հասկացանք, որ այդ համակարգը երբեք չի լուծի Ղարաբաղի հարցը, և որ իրականում հակառակն էր՝ պիտի համակարգը փոխեինք, որպեսզի խնդիրը լուծվեր»։ 

Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Բ Կաթողիկոսը հեռագիր է հղում Գլխավոր քարտուղար Միխայիլ Գորբաչովին:

«Ձերդ գերազանցությունը տեղյակ է, որ աշխարհագրորեն, պատմականորեն և ազգագրորեն Ղարաբաղը Հայաստանի մաս է կազմում: Դրա բռնակցումը Ադրբեջանական Հանրապետությանը պատմական սխալ էր: Ղարաբաղի, Խորհրդային  Հայաստանի և ամբողջ Սփյուռքի հայերը երբեք չեն դադարել պահանջել, որ Ղարաբաղը միացվի հայրենիքին, Հայաստանին... Մենք անկեղծորեն հավատում ենք և ջերմորեն խնդրում ենք Ձերդ գերազանցությանը շտկել 1923թ. թույլ տրված սխալը  և  վերականգնել արդարությունը հայ ժողովրդի համար՝ միացնելով Ղարաբաղը Հայկական Խորհրդային Հանրապետությանը»:

Նույն օրը Հայաստանում շարժման առաջնորդները հանրահավաքների մեկշաբաթյա դադարի կոչ են անում. Միխայիլ Գորբաչովը խոստանում է անձամբ քննարկել Ղարաբաղի խնդիրը և հանդարտության կոչ է անում։ 

ԽՄԿԿ Կենտկոմը և ԽՍՀՄ Մինիստրների խորհուրդը որոշում են ընդունում «Ադրբեջանական ԽՍՀ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի սոցիալ-տնտեսական զարգացման 1988-1995 թվականների միջոցառումների մասին»։ Այն, սակայն, անտեսում է Ղարաբաղի հայերի սահմանադրական պահանջը, քաղաքական խնդիրը, ի վերջո, վերածելով զուտ տնտեսական հարցի: 

Երևանում հայտարարվում է պարետային ժամ։ Շրջափակված են հանրահավաքների վայր դարձած հրապարակները, Երևանը վերածվում է պաշարված քաղաքի: Արգելված են բոլոր չարտոնված ցույցերը, «Ղարաբաղ» կոմիտեն հայտարարված է օրենքից դուրս: 

աղբյուր 

Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության լիագումար նիստը որոշում է ազատել Կարեն Դեմիրճյանին զբաղեցրած պաշտոնից և առաջին քարտուղար նշանակել Սուրեն Հարությունյանին:

Օպերայի հրապարակում անցկացվում է հանրահավաք: Հայաստանի առաջին հանրապետության (1918-1920) 70-ամյակն է, Մովսես Գորգիսյանն առաջին անգամ ծածանում է հայոց եռագույնը։

Երևանում, համընդհանուր գործադուլի պայմաններում, ըստ էության, փակ են բոլոր հիմնարկ-ձեռնարկություններն ու ուսումնական հաստատությունները։ Գործադուլի մասնակիցները Հայաստանի Գերագույն խորհրդի աջակցությունն են պահանջում: Երևանում Կոմկուսի նոր առաջնորդ Սուրեն Հարությունյանը 100 հազարանոց հանրահավաքի առջև հայտարարում է, որ  Գերագույն խորհրդի հաջորդ օրվա նիստի օրակարգում ղարաբաղյան հարցը առաջինը կլինի։ Սպասելով օրենսդիրների քվեարկությանը, հանրահավաքի կազմակերպիչները կոչ են անում դադարեցնել գործադուլը։ 

Հայաստանի Գերագույն խորհրդի արտահերթ նստաշրջանը միաձայն կողմ է քվեարկում Լեռնային Ղարաբաղի և Հայաստանի վերամիավորմանը, ընդառաջելով ԼՂԻՄ մարզխորհրդի դիմումին։ Քվեարկությունը հիմնված է ԽՍՀՄ Սահմանադրության 70-րդ հոդվածի վրա, որը երաշխավորում է «ազգերի ազատ ինքնորոշման և խորհրդային սոցիալիստական հանրապետությունների հավասար կամավոր միավորման» իրավունքը: Հարցը քննելու և դրականորեն լուծելու խնդրանքով միջնորդություն է ուղղվում ԽՍՀՄ Գերագույն խորհուրդին: 

Ի պատասխան, Ադրբեջանի Գերագույն խորհուրդը «անհարին» է համարում Լեռնային Ղարաբաղի հանձնումը Հայկական ԽՍՀ կազմ, հիմնվելով ԽՍՀՄ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածի վրա, որում նշվում է՝ «խորհրդային հանրապետության տարածքը չի կարող փոփոխության ենթարկվել  առանց նրա համաձայնության»: Այս ընթացքում Լեռնային Ղարաբաղում շարունակվում են արդեն չորս շաբաթ տևող գործադուլն ու հանրահավաքները, խորհրդային զորամիավորումներ են մտնում Ստեփանակերտ։ 

Հայտարարվում է համընդհանուր գործադուլ: Պահանջը կրկին Հայաստանի հետ ԼՂԻՄ վերամիավորումն է, մարզի հայ ազգաբնակչության անվտանգության երաշխավորումը։ Երևանում շրջափակվում է «Զվարթնոց» օդանավակայանը։ 

 ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության արտակարգ նիստը մերժում է հայերի վերամիավորման պահանջը, հղում կատարելով ԽՍՀՄ Սահմանադրության 78-րդ հոդվածին: Այնուամենայնիվ, նիստը խոստանում է ամրապնդել մարզի ինքնավարությունը, բարելավել կենսապայմանները, ձևավորել աշխատանքային խումբ, որը կվերահսկի մարզում կարգուկանոնի հաստատումը, ստեղծել պետական հանձնաժողով՝ ուսումնասիրելու հայերի բողոքների վերացման ուղղությամբ հավելյալ միջոցառումները։ Որոշվում է ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության ներկայացուցիչների պատվիրակություն ուղարկել Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզ՝ Արկադի Վոլսկիի գլխավորությամբ:

Նույն օրը Կոմունիստական կուսակցության Լեռնային Ղարաբաղի մարզկոմի առաջին քարտուղար Հենրիկ Պողոսյանը շեշտում է Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմում ԼՂԻՄ-ի մնալու անհնարինությունը:

Ադրբեջանական և Հայկական ԽՍՀ առաջին քարտուղարները այցելում են ԼՂԻՄ՝ Ա. Վոլսկիի հրավերով: 

Չնայած ցույցերը պաշտոնապես արգելված են, Երևանում շարունակվում են բողոքի ակցիաներն ու հանրահավաքները։ Խորհրդային իշխանությունները քրեական մեղադրանքներով են սպառնում հանրահավաքների կազմակերպիչներին: Հուլիսի վերջերին Հայաստանում և Ղարաբաղում դադարում են համընդհանուր գործադուլն ու հանրահավաքները։ 

«Ղարաբաղ» կոմիտեն Հայոց Համազգային Շարժման ստեղծման մասին ազդարարող հանրահավաք է հայտարարում Օպերայի հրապարակում: Շրջանառության մեջ է դրվում Շարժման ծրագրային փաստաթուղթը: 

Ղարաբաղում իրավիճակը դուրս է գալիս վերահսկողությունից, երբ Ստեփանակերտից ոչ հեռու գտնվող Խոջալուի բնակավայրի հարևանությամբ ադրբեջանցիների կողմից անսպասելի հարձակման է ենթարկվում ազգությամբ հայ ուսանողներ տեղափոխող ավտոբուսը: Ուսանողներից շատերը վիրավորվում են: Երբ լուրը հասնում է Ստեփանակերտի հանրահավաքին, նրա մասնակիցները որոշում են շարժվել դեպի դեպքի վայր։ Առաջին անգամ կողմերը հրազեն են օգտագործում, ինչի արդյունքում զոհվում է մեկ մարդ, ավելի քան 40-ը ծանր վիրավորվում են: Շուշիում կրակի են մատնվում հայերի տները, Ստեփանակերտում՝ ադրբեջանցիներինը։ 

Մոսկվան արտակարգ դրություն է հայտարարում Լեռնային Ղարաբաղում:  

ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավորներ են ընտրվում «Ղարաբաղ» կոմիտեից առաջադրված թեկնածուներ Խաչիկ Ստամբոլցյանը և Աշոտ Մանուչարյանը: Ստամբոլցյանը հավաքում է ձայների 78 տոկոսը, սակայն մեղադրվում է «ընտրակեղծիքների» մեջ, Մանուչարյանը մահվան սպառնալիքներ է ստանում: 

Մոսկվայում, ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանում, մեկնարկում է Սումգայիթյան ջարդերի գործով ներգրավված Ահմեդ Ահմեդովի, Իսմայիլ Իսմայիլովի և Յավար Ջաֆարովի դատավարությունը: Նրանք մեղադրվում են «զանգվածային անկարգությունների կազմակերպման և ջարդերին, հրկիզումներին և սպանություններին անմիջականորեն մասնակցելու» համար: Դատավարությունը Ադրբեջանական ԽՍՀ դատարաններից տեղափոխվել է Մոսկվա: 

Սումգայիթյան ջարդերում մեղադրվող ադրբեջանցիներից մեկը, Ահմեդ Ահմեդովը, մեղավոր է ճանաչվում սպանության համար և դատապարտվում մահապատժի: 

Սկսվում է Ադրբեջանից հայերի տեղահանումը։ Մեկ ամսվա ընթացքում մոտ 180 հազար հայ է բռնագաղթում Ադրբեջանից, մոտ 160 հազար ադրբեջանցի՝ Հայաստանից: 

Կիրովաբադում տեղի ունեցած սպանություններից հետո ժողովուրդը պահանջում է Հայաստանի Գերագույն խորհրդի արտահերթ նստաշրջան հրավիրել: Ցուցարարների խմբերը պատգամավորներին իրենց տներից ուղեկցում են Օպերայի հրապարակ, որտեղ և, քվորում ապահովելու նպատակով, նախատեսված է անցկացնել նստաշրջանը։ Այդ գիշեր կայացրած այլ որոշումների շարքում Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը Սումգայիթի ջարդերը ճանաչում է ցեղասպանություն: Գիշերը, ժամը 1-ին, հայտարարվում է, որ Հայաստանում այսուհետ գործում են միայն Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի հավանությանը արժանացած օրենքները։

Շուտով Երևանի փողոցներում հայտնվում են զորքեր և տանկեր, Մոսկվան հակասահմանադրական և ապօրինի է համարում այդ նստաշրջանի որոշումները, Երևանում մտցվում է արտակարգ դրություն։ 

Երևանում բազմահազարանոց ցույցեր են։ Ժողովուրդը բողոքում է «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների ձերբակալության դեմ, տեղի են ունենում բախումներ:

Դեկտեմբերի 10-ին և 11-ին լուրեր են տարածվում, որ իշխանությունները երկրաշարժից որբացած երեխաներին (ավելի քան 10 հազար երեխա) ուղարկում են Հայաստանից՝ նրանց որդեգրելու են ԽՍՀՄ այլ ազգերի ներկայացուցինչերը։ Լուրերը պայմանավորված են խորհրդային մամուլի հրապարակումներով, որոնք կոչ են անում ոչ հայ քաղաքացիներին որդեգրել որբացած երեխաներին։ Բժշկական օգնություն ստանալու նպատակով մի քանի հարյուր վիրավոր երեխա ինքնաթիռներով տեղափոխվել են Միության այլ քաղաքներ: Ենթադրվում է, որ թռիչքները որդեգրման ծրագրի ընդհանուր մաս են կազմում: Հայերը վրդովված են, շուրջ 100 հազար մարդ է հավաքվում Օպերայի հրապարակում։ Բախումներ են սկսվում ոստիկանության հետ, ինչը որպես պատրվակ օգտագործվում է «Ղարաբաղ» կոմիտեի յոթ անդամներին ձերբակալելու համար։ Վերջիններս մեղադրվում են «հանրային անկարգություններ հրահրելու» համար: 

EVN Report-ը շնորհակալություն է հայտնում «Ֆրիդրիխ Էբերտ» հիմնադրամին (Friedrich Ebert Stiftung, FES) համագործակցության և աջակցության համար:    

----------------------

1- The Krabagh File by The Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research & Documentation, First Edition, Cambridge ,Tronto, March 1988.

2- "Nagorno-Karabagh and Soviet Nationalities Conflicts: Human Rights Concerns," Hrair Balian. Working paper submitted to the United Nations Economic and Social Council Commission on Human Rights, January to March, 1991.

3- "Iconography of Armenian Identity: The Memory of Genocide and the Karabagh Movement," Volume 1, by Harutyn Marutyan, National Academy of Sciences, Armenia, 2009.

4-Nationalist Mobilization and the Collapse of the Soviet State, by Mark R. Beissinger, Cambridge University Press, Feb 4, 2002

5-Los Angeles Times, February 26, 1988.

6-Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, Thomas de Waal,  New York University Press, 2003. 

7- NKR Representative office in USA.

8- "Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War," Stuart J. Kaufman, Cornell University Press, 2001.

9-«Պիոներ կանչի» ազատությունը

10-Հայրս երջանիկ մարդ էր. հուշեր նկարիչ Սարգիս Մուրադյանի մասին

11-Շարժում 1988/25]. Արկադի Կարապետյան` փետրվարի 13-ին Ստեփանակերտում կազմակերպեցինք առաջին հանրահավաքը