The Two Sides of the Mirror

Մեզ հանդիպած պատմություններից մեկը մոր մասին է, որը տասնամյակներ շարունակ իր բոլոր ուժերն ուղղել է հոգեկան խանգարումով որդու խնամքին։ Նայելով թե՛ հիվանդի, թե՛ նրան խնամողի աչքերով, տեսնում ենք այն պատը, որը ժամանակի ընթացքում բարձրացել է որդու ու մոր միջև, երկուսին էլ զրկելով լիարժեք կյանք վերադառնալու հնարավորությունից։ 

- Ապրել եմ 73 տարի, սահմանին եմ ապրել։ Ամեն ինչ տեսել եմ. պատերազմ, մահ, սով, ամեն տեսակի ցավ աչքերիս առաջ անցել է։ Բայց մեկ-մեկ մտածում եմ, որ այդ ամենն իր վերջն է ունեցել, ամեն ինչ անցել գնացել է, միայն որդուս տանջանքն է, որ արդեն երեսուն տարի է շարունակվում է, իրեն էլ է քրքրում, ինձ էլ, ու պրծում չեմ տեսնում, իմ խաչն է մինչև կյանքիս վերջ։ 

26 տարի է, ինչ այս կնոջ որդին տառապում է հոգեկան խանգարումով։ Բազմիցս բուժվել է հոգեբուժարաններում, վերջին անգամ երկու ամիս առաջ։ Այդ ընթացքում մայրը մենակ մնալով և անհրաժեշտ աջակցություն չունենալով, սփոփանք է գտել հավատքի մեջ, միացել քրիստոնեական աղանդներից մեկին։ 

- Ասում են ժառանգական է։ Ինչ ասեմ, մասնագետ են, մի բան գիտեն թե ասում են, բայց չի եղել մեր ազգում այսպիսի հիվանդ։ Տարօրինակություններով մարդիկ․․․ Ամուսինս, օրինակ, շատ խանդոտ էր, առանց պատճառի կսկսեր կասկածել։ Երևի թե ավելի ճիշտ կլինի ասել անընդհատ էր այդ կասկածով ապրում։ Դե ես էլ եմ տարօրինակ (ծիծաղում է), բա ինչ եմ։ Ինչի մարդ կարո՞ղ ա էսքան տարի իրեն թողած ուրիշով ապրի։ Վաղուց պըտի խելքս գցած լինեի, բայց Աստված կյանքս լուսավորեց, թույլ չտվեց որ ես գնամ, տղաս անտեր մնա։ Մյուս որդիներս նորմալ են ծնվել, հոգեկանի խնդիր չեն ունեցել։ Ինքը տղաս էլ, խելոք էր, սուս-փուս, մանկուց համեստ է եղել, ամաչկոտ։ Մյուսները վազում, գոռում էին, ինքը՝ չէ։ Ուրիշ աչքի ընկնող բան չեմ կարող ասել։ 

- Ինքը պատերազմից է սենց վերադարձել։ Ջահել տղա էր, ամեն տեղ պատերազմ էր, մարդ չէր կարող չգնար, այստեղ բոլորն էլ գնացին։ Թե Արցախում ի՜նչ եղավ։ Ասում են ռումբ է պայթել, բայց թե դրանից ինչ պատահեց՝ ուղեղի ցնցում է ստացել, վախեցել է, վիրավորվել է, սատանա է մեջը մտել՝ մինչև հիմա չգիտեմ։ Դե մենք կին արմատ ենք, մեզ ով ա էդքանը պատմում։ Բայց ինչ եղավ դրանից հետո եղավ, էտ հաստատ գիտեմ։ 

- Մեկ-երկու տարի տենց անցավ։ Մի օր ուժեղ վիճեցինք, կարծես ներսը մի բան պայթեց, սկսեց խոսել։ Ասեց. մեջս ներքին ձայն կա, որը ինձ անընդհատ ուղեկցում է, պահպանում վտանգներից։ Ասացի՝ բա ինչի մենք չունենք այդ ձայնից, ինչի է մենակ քեզ հուշում՝ ժպտաց, բան չպատասխանեց։ Մեկ-մեկ ինքն իրեն կխոսեր, կծիծաղեր, սկզբից այդ պահերին իսկականից վախենում էի, հետո սովորեցի։ Մի անգամ էլ ասաց որ հեռուստացույցն է իրեն հրամաններ տալիս, մեկ էլ մյուս օրը տեսնեմ տարել աղբանոց է նետել։ Էլ վախեցա հարցնեմ թե ինչու։

Լսողական ցնորքների ժամանակ հիվանդը լսում է ձայներ, որոնք կարող են իրեն քննադատել, հուշել, հրամաններ տալ [3]։ Մարդը չի հասկանում, թե դա ինչ է, վախենում է դրանցից, հետո ժամանակի ընթացքում գտնում այդ ձայների հիվանդագին, զառանցական բացատրությունը։ Տեսնելով, որ շրջապատում նույնը չեն զգում, նա այլևս չի ուզում պատմել դրանց մասին, վախենալով կորցնել հեղինակությունը, չհասկացված լինել, տարօրինակ երևալ, և միայնակ է մնում այդ ամենի առաջ կանգնած, փնտրելով և ելքեր չգտնվելով։ Թեև ճիշտ մոտեցումը, հիվանդի հետ գրագետ շփումը հաճախ օգնում են հասկանալ ցնորքների իսկական բնույթը, իրականում դա հազվադեպ է տեղի ունենում, որովհետև նրա կողքին չի լինում այն մասնագետը, որը դա կաներ, և ի վերջո հատվում է անդառնալիության այն կետը, երբ մարդը դեռ կարող էր ընկալել սեփական համոզմունքներին հակասող կարծիք։

- Որ տեսա իմ նկատմամբ է թշնամանք զարգանում, շատ վախեցա։ Չնայած, ճիշտը որ ասեմ, սկզբից ավելի շատ նեղացել էի, ասում էի՝ ախր ոնց տենց, որ ես ամբողջ կյանքս իրեն նվիրեմ, ամեն ինչ անեմ, որ վերջում այսպես լինի։ Բայց դե հիվանդ է, հիվանդի միտքը մեզ համար անհայտ ճանապարհներով է գնում։ Ասում էր ինձ հետևում են, ամեն տարի հեռախոս էր ջարդում՝ ասելով որ գաղտնալսում են իրեն։ Մի անգամ ասացի՝ տղա ջան, ունեցածներս մի բան չի, մի ջարդի, ասաց՝ ինչ է, կարող է դու էլ ես իրանցից, որ տենց ես ասում։ Դրանից հետո էլ բերանս չէի բացում, լուռ թողնում գնում էի։

- Առաջին տարիներին ամուսինս դեռ կար, ինքը կարողանում էր ստիպել, որ իրեն լսի։ Երբ մահացավ, գործերս շատ դժվարացան։ Էն մի տղաս արդեն հիվանդ էր քաղցկեղով, մյուսը Ռուսաստանում էր։ Ամուսնուս ընկերն էր օգնում հիվանդանոց տանել, բայց մի քանի տարի անց ինքն էլ գնաց։ Նույն տարի ստեղի տղաս մահացավ։ Հետո մյուսը՝ օտարության մեջ, այդպես էլ չիմացանք, ինչ եղավ։ Կռվարար էր, բայց չգիտենք, կռիվ է արել, թե վթար է եղել։ Մնացի մեն մենակ։ Տունը դատարկվեց, նախ մարդիկ գնացին, հետո եղած չեղածն էլ, կեսը անպետքացավ, կեսը ջարդ ու փշուր արեց։ Այդ ժամանակվանից վախը մտել է սիրտս, ախր հեչ մարդ չկա, որ կողքներս լինի, մենակ ես ու ինքն ենք։ Հարևաններիս կեսը, երբ հիվանդանոց էի տանում, ասում էին «ինչու ես տղայիդ տանում գժանոց, բա դու մայր ես», մյուս կեսն էլ երբ հետ էի բերում. «Էլի հետ բերեցիր, բա դու մարդ ես, էլի պըտի գոռա, չթողնի հանգիստ ապրենք»։ Եղել է որ օգնել են, բայց որ մի լուրջ բան էր լինում, հույսս մենակ ինքս իմ վրա էր։

Հասարակության վերաբերմունքը կարող է որոշիչ դեր ունենալ։ Հիվանդի հարազատները ակամա սկսում են ղեկավարվել շրջապատի պահանջներով, ավելի ու ավելի անտեսելով խնամյալի շահերը։ Նրանք զգում են, որ տանը հիվանդ ունենալու փաստը փոխում է վերաբերմունքը նաև իրենց հանդեպ, և ամեն կերպ փորձում են պահպանել շրջապատի հարգանքը, նույնիսկ եթե երբեմն դա վնասում է հիվանդին։ Սա տեղի է ունենում աննկատ, բայց անխուսափելի, և հիվանդ ունեցողների մեծ մասը տարիների ընթացքում հայտնվում է անդունդի նույն կողմում, որում հասարակության նախապաշարմունքներն են ու վախը օտար, անհասկանալի դարձած անձից։ Մինչդեռ հիվանդության անգամ խորը փուլում հիվանդն ունենում է սովորական և շատ հասկանալի մարդկային ցանկություններ, որոնց իրականացումը կարող է զգալիորեն թեթևացնել նրանց կյանքը։ Հաճախ այնպիսի մանրուքները, ինչպես, օրինակ, ամուր գրկախառնությունը, համեղ կերակուրը կամ նոր հագուստը ունենում են ավելի մեծ նշանակություն, քան մասնագիտական բուժումը։ Իսկ գործնականում այս ամենի փոխարեն խնամողներն ավելի ու ավելի են հետ վարժվում հիվանդի պահանջները բավարարելուց։

Հիվանդության լիարժեք վարման համար, բացի դեղորայքային բուժումից, պարտադիր պայմաններ են նաև հոգեթերապիան և հոգեսոցիալական վերականգնումը [6]։ Հայաստանում լրջագույն խնդիրներից մեկն այն է, թե ինչ է կատարվում հիվանդի հետ հիվանդանոցից դուրս գրվելուց հետո։ Երևանում գոյություն ունի արտահիվանդանոցային ծառայություն, որտեղ աշխատում են տեղամասային հոգեբույժներ և հոգեբաններ, որոնք, թեկուզ ոչ լիարժեք, բայց շարունակում են հետևել դուրս գրվածներին։ Իսկ մարզերում այդ մարդիկ գործնականում մնում են առանց հսկողության։ Նրանք հնարավորություն ունեն ըստ բնակության վայրի պարբերաբար ստանալ անվճար դեղորայք, բայց չունեն մարդ, որը կլսի իրենց, կհասկանա իրական կարիքները և որևէ կերպ կօգնի դրանք բավարարել։ Սահմանի և մայրաքաղաքից հեռավորության գործոնը այստեղ ճակատագրական դեր է ունենում։ Ակնհայտ է, որ սոցիալական ոչ ապահով վիճակում մարդը հնարավորություն չունի ամեն անգամ երկար ճանապարհ կտրել մասնագիտացված օգնություն ստանալու համար։

Գտնվելով զառանցական ապրումների ազդեցության տակ, մարդը հայտնվում է մի իրականության մեջ, որտեղ ամեն ինչ վտանգ է ներկայացնում։ Հենց դրանով է պայմանավորված շրջապատի հանդեպ թշնամական վերաբերմունքը [7]։ Ցավոք, շատերը չեն պատկերացնում վտանգավորության իրական աստիճանը և ագրեսիայի պատճառները։ Այնինչ ագրեսիայի մեծ մասը առաջանում է ոչ թե հիվանդության ազդեցությամբ, այլ նրանից, որ մարդու հետ փորձում են անել մի բան, որն ինքը չի ուզում։ Պատկերացնենք, որ ցանկացած իրեն առողջ համարող մարդու տուն մտնեն առանց թույլտվության և հայտարարեն, որ նա պետք է ստանա ինչ-որ դեղորայք, առանց բացատրելու թե ինչի համար։ Երբ նա հրաժարվում է, զրուցակիցը սկսում է պնդել, կոպտել, սպառնալ, որ կամ այդ դեղը կտա պարտադրանքով, կամ իրեն կտեղափոխի որևէ վայր, որտեղ իրեն հարկադրաբար կպահեն և կստիպեն այդ դեղորայքը ստանալ։ Իսկ հիմա պատկերացրեք, որ իր իրականության մեջ մեր հիվանդը համոզված է, որ ինքն է այդ առողջ մարդը։

- Հիմա տենց էլ ապրում ենք։ Տարվա կեսը իր հետ եմ, կեսը՝ փախած։ Լավ է, պահապան հրեշտակս ինձ հետ է։ Զգում եմ, երբ է վատանալու, կռվի չեմ հասցնում, սուս-փուս գնում եմ էն տունս։ Գնալս, կարծես, չի էլ նկատում։ Երևի գոհ էլ է։ Ինչ որ ընկերներ ունի, որ հիմնականում խմիչքի համար են գալիս։ Ես որ կամ՝ չեն երևում։ Հենց գնում եմ՝ գալիս են։ Առաջ լավ էլ սարքած էր տունը, հիմա բան չի մնացել, բայց դե էլի տուն է, նստում են ժամերով, համ իրենք են խմում, համ տղայիս են տալիս։ Բոլորն էլ օգտվում են բացակայությունիցս։ Փոստատարին քանի անգամ խնդրել եմ, որ թոշակն ու նպաստը բերի երբ ես տանն եմ, որ տեսնեմ ինչքան է տալիս։ Ասում է. «Քո թոշակը չէ, ինչ գործ ունես», չի հասկանում, որ խնամակալն եմ դատարանի որոշումով, ու բերում տալիս է իր ձեռքը, երբ ես տանը չեմ։ Չգիտեմ հատուկ է տենց անում, թե ուղղակի ասածս բանի տեղ չի դնում։ Նա էլ խմիչքի վրա է ծախսում, մեկ-երկու՝ տեսնում ես էլ փող չկա։

Տարիների ընթացքում մեկուսանալով, աջակցություն և ուժ չգտնելով հոգալու կարիքները, մարդն աստիճանաբար հրաժարվում է մղումներից, զրկվում ինչ-որ բան ուզելու ունակությունից, էլ ոչինչ չի սպասում կյանքից։ Համարժեք հուսալքվածություն են ապրում նաև նրա մտերիմները, ինչի արդյունքում ամեն մեկը փակվում է սեփական մենակության և հուսահատության մեջ։

------------------------------------------

[1] Շիզոֆրենիան խրոնիկական հոգեկան խանգարում է, որը բնորոշվում է մտածողական և հուզական գործընթացների քայքայումով, զառանցական և ցնորային ապրումներով և բերում է մարդու անհատական և սոցիալական գործունեության զգալի նվազման։

[2] Երբեմն տեսնում ենք, որ հանկարծակի, մի քանի օրվա ընթացքում, զառանցանք է զարգանում, և վիճակը արագ հարաճում է։ Այլ դեպքերում մարդ պարզապես աստիճանաբար կորցնում է շփվելու հետաքրքրությունը, սկսում մեկուսանալ, չի հետևում իրեն, և ամիսներ կամ տարիներ են անցնում, մինչև ի հայտ են գալիս այլ նշաններ։ Հաճախ առաջինը նկատվում են այլ հոգեկան խանգարումներին բնորոշ ախտանշաններ, որոնք նույնիսկ մասնագետներին են կարող տանել սխալ ճանապարհով, օրինակ՝ կպչուն մտքեր և գործողություններ, առանձնացված ֆոբիաներ, դյուրագրգիռություն, արտահայտված տագնապ կամ ընկճվածություն։

[3] Ցնորքները շիզոֆրենիայի առանցքային ախտանշաններից են։ Դրանք իրականում գոյություն չունեցող երևույթների ընկալումներ են։ Այս հիվանդության ժամանակ դիտվում են այսպես կոչված կեղծ ցնորքներ, որոնք ընկալվում են հիվանդի կողմից որպես իր կամքին հակառակ, հարկադրաբար առաջացող ներգործություն, որը կարող է հուշել, ուղղորդել, սպառնալ, դրդել տարօրինակ արարքների։ Դրանք վախենալու են, անհասկանալի և մեկնաբանվում են որպես այլ ուժերի ազդեցություն, օրինակ՝ հատուկ միստիկական հնարավորություններով օժտված մարդկանց, բարի կամ չար հոգիների, այլմոլորակայինների։

[4] Զառանցանքը մտածողության յուրահատուկ խանգարում է, որի ժամանակ ձևավորվում են իրականությանը չհամապատասխանող հիվանդագին պատկերացումներ, դատողություններ և եզրահանգումներ, որոնք բացառիկ ամուր են ու չեն ենթարկվում փոփոխության ապացույցների ազդեցության տակ։ Այս մտքերը շիզոֆրենիայի ամենակայուն, դժվար բուժման ենթարկվող ախտանշաններն են։

[5] Զառանցական մտքերը, ցնորքները ենթարկվում են միայն հակափսիխոտիկ դեղորայքին։ Դրանք պետք է ընդունվեն տարիներ շարունակ, պահելով հիվանդի ախտանիշները ճնշված վիճակում՝ միայն այդ դեպքում կա հույս եթե ոչ լիովին ապաքինման, ապա գոնե բժշկի հսկողությամբ կյանքի բավարար որակի ապահովման։ Բազմաթիվ կարծրատիպեր կան հոգեմետ դեղերի հետ կապված, և դրանք ունեն որոշակի հիմք։ Դեղորայքի երկարատև ընդունումը իջեցնում է կենտրոնացումը, ճնշում հույզերն ու նախաձեռնությունը, ինչը հիվանդի համար անցանկալի է և տհաճ։ Թեև ժամանակակից հակափսիխոտիկները համեմատաբար ավելի մեղմ կողմնակի ազդեցություն ունեն, դրանց ընդունումը ցանկալի է նվազագույն հնարավոր դեղաչափով։

[6] Հոգեթերապիան օգնում է մարդուն հասկանալ ինչ է կատարվում իր հետ, մշակում է ավելի գիտակից և զգոն վերաբերմունք սեփական վիճակի և բուժման նկատմամբ, սովորեցնում է գոնե մասամբ վերահսկել հիվանդության արտահայտումները, իսկ երբեմն նույնիսկ ճանաչել և փորձել հաղթահարել զառանցական մտքերը։ Հոգեսոցիալական վերականգնումը, իր հերթին, օգնում է գոնե մասամբ վերականգնել շփվելու և աշխատելու հմտությունները, տալով մարդուն հնարավորություն նորից դառնալ հասարակության լիարժեք անդամ։ Այստեղ կարևոր դեր է խաղում ընտանիքը, մերձավոր շրջապատը, որոնց բարյացակամ վերաբերմունքը զգալիորեն բարելավում է հեռանկարները։

[7] Լուրջ վտանգ ներկայացնող ագրեսիվ վարք շիզոֆրենիայի ժամանակ բավական հազվադեպ է դիտվում։ Ավելի հաճախ մարդիկ կարող են դրսևորել խոսակցական ագրեսիա, բղավել, թշնամանք արտահայտել հայացքով կամ վարքով։ Երբ հայտնի է դառնում հիվանդության մասին, կամ մարդը պարզապես տարօրինակ տեսք կամ վարքագիծ է ունենում, շրջապատին նա անհասկանալի, անկանխատեսելի է թվում, ինչը, բնականաբար, ավելի է վախեցնում, քան նույն վարքը առողջ մարդու կատարմամբ։ Սակայն համաշխարհային վիճակագրությունը վկայում է, որ շիզոֆրենիայով տառապող մարդկանց կողմից իրավախախտումների տոկոսը ավելի ցածր է, քան առողջ մարդկանց կողմից։