1989 թ. Արևելյան Եվրոպայի երկրներում մեկը մյուսի հետևից տեղի էին ունենում հասարակական-քաղաքական ցնցումներ, որոնք ժամանակ անց պատմաբանները որակեցին որպես «արևելաեվրոպական հեղափոխու­թյուններ»։ Քանդվեց Բեռլինի պատը, որը խորհրդանշում էր Եվրոպայի սրտում անցնող բաժանարար գիծը «ժողովրդավարական» Արևմուտքի և «կոմունիստական» Արևելքի միջև։ Այդ կերպ կազմալուծվեց աշխարհի սոցի­ալիստական ճամբարը, ևս երկու տարի անց աշխարհի քարտեզից վերացավ խորհրդային կայսրությունը ու, այդպիսով, Մարքսի ու Էնգելսի ժամանակ­ներից Եվրոպայում շրջող կոմունիզմի ուրվականը անցավ պատմության գիրկը, դարձավ լոկ հետազոտության առարկա։

Այդ իրադարձություններից մեկ տարի առաջ մի հզոր ժողովրդավա­րական շարժում սկսվեց Խորհրդային Միության տարածքով ամենափոքր հանրապետությունում՝ Խորհրդային Հայաստանում։ Մասնագիտական գրականության մեջ, որոշ փոքր բացառություններով, այն դիտարկվում է լոկ հայ-ադրբեջանական, «էթնոտարածքային» որակում ստացած կոնֆլիկտնե­րի համատեքստում։ Մեր կարծիքով, Ղարաբաղյան շարժման հայաստան­յան մասն արևելաեվրոպական հեղափոխությունների շարքի առաջնեկն է, և որպես այդպիսին, այն մեծ դեր է խաղացել խորհրդային հասարակության ժողովրդավարացման և նշանակալի դեր՝ Խորհրդային Միության ապամոն­տաժման ու, այդպիսով՝ կոմունիզմի վտանգի վերացման գործում։ Լինելով առաջինը, այն չի նկատվել, չի ընկալվել որպես հեղափոխություն, որպես այդպիսին մնացել է անհայտ մասնագիտական շրջանակների համար, մինչ­դեռ «չճանաչված հեղափոխության[1]» օրինաչափությունները կարող են նոր լույս սփռել 20-րդ դարավերջի արևելաեվրոպական ժողովրդավարություն­ների ծագման ուսումնասիրման ու գնահատման գործում։

Սակայն սկսենք սկզբից։

Հայ պատմաբանները ղարաբաղյան խնդրի արմատների որո­նում­նե­րում հետ են գնում մեկ դարից մինչև մի քանի հարյուրամյակ։ Եվ դա նորմալ է, նայած թե ինչ համատեքստում դիտարկել խնդիրը։ Սակայն 1988 թ. սկս­ված Շարժման համար խնդրի հիմքը գալիս է Լեռնային Ղարաբաղի ինքնա­վար մարզի՝ որպես վարչատարածքային առանձին միավորի ձևավորման ժամանակներից։ Դա 1917-20 թթ. իրադարձություններին հաջորդող Ռու­սաստանի կոմունիստական (բոլշևիկյան) կուսակցության Կովկասյան բյու­րոյի պլենումի 1921 թ. հուլիսի 5-ին, առանց քննարկման ու քվեարկության ընդունած որոշումն էր «Լեռնային Ղարաբաղը թողնել Ադրբեջանական ԽՍՀ սահմաններում՝ նրան տրամադրելով մարզային լայն ինքնավարություն»։ Եվ սա անկախ այն հանգամանքից, որ այդ օրերին մարզի գյուղական բնակչության կազմում հայերը կազմել են 94.73% [2], իսկ Շուշի քաղաքի հետ միասին (որտեղ 1920 թ. ապրիլին կոտորվեց քաղաքի հայ բնակչությունը) հաշվված՝ հայերը կազմել են ԼՂԻՄ տարածքի բնակչության (138.4 հազ. մարդ) 88.6%-ը։[3] Շուրջ վեց հասնամյակ անց, 1979 թ. մարդահամարի տվյալներով, հայերի թիվը կազմել է ԼՂԻՄ-ի բնակչության միայն 75.9%-ը, այսինքն իջել է գրեթե 20%-ով։ 1939-1979 թթ. մարզում հայե­րի թիվը պակասել է 7.3%-ով, իսկ ադրբեջանցիներն ավելացել են 2.6 ան­գամ։ Հետազոտողների համոզմամբ, ԼՂԻՄ-ից, ինչպես նաև Ադրբեջանի ամ­բողջ տարածքից հայ բնակչության զանգվածային արտահոսքը պայմանա­վորված էր տնտեսական, սոցիալական ու մշակութային բնագավառներում կիրառված քաղաքականությամբ, այնպիսի պայմանների ստեղծմամբ, որ հայերը հեռանային մեկընդմիշտ։[3] 

Ղարաբաղյան շարժման կարևորագույն բնութագրական գիծը նրա համաժողովրդական լինելն էր։ Միակ խավը, որն այս կամ այն կերպ ընդդի­մանում էր Շարժման զարգացումներին՝ Հայաստանի կոմունիստական կու­սակցության նոմենկլատուրային բյուրոկրատական վերնախավն էր, որը շատ լավ տեսնում էր, որ Ղարաբաղի՝ Հայաստանին միացման հարցի լուծ­ման ճանապարհ էր ընտրված ժողովրդավարական վերափոխումների քա­ղաքականությունը։ Ընդ որում, Շարժման համաժողովրդական դառնալը ևս միանգամից չեղավ։ Այսպես, 1988 թ. փետրվարին դրան նպաստող կարևո­րագույն գործոնը՝ Ղարաբաղի ինքնորոշման հարցին չսատարելուց զատ, նաև միութենական ու հանրապետական իշխանությունների պահվածքն էր, ինչը դրսևորվեց, մասնավորապես, հետևյալ երկու տիպի գործողություննե­րում. միութենական մամուլն ու «Վրեմյա» հեռուստատեսային լրատվական ծրագիրը, Հայաստանի քաղաքացիների գնահատմամբ, իրականությանը չհամապատասխանող, ոչ լիարժեք տեղեկատվություն էին հաղորդում ԼՂԻՄ-ում և Երևանում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին, դրանք որակում էին որպես «էքստրեմիստական» բնույթ ունեցող և երկրորդը՝ Երևանում գտնվող ԽՄԿԿ ԿԿ Քաղբյուրոյի անդամության թեկնածու Վ. Դոլ­գիխը հարյուր հազարանոց հանրահավաքները որակեց որպես «մարդկանց խումբ», ինչն ընկալվեց պարզապես որպես վիրավորանք։

Շարժման համաժողովրդական լինելու կարևոր ցուցիչներից էին.

1988 թ. փետրվարից ի վեր ժողովրդական անհնազանդության, բողո­քի, պահանջների ներկայացման հիմնական ձևը խաղաղ, տարբեր կարգա­խոսներով, սակայն առանց բռնությունների և ոստիկանության հետ ընդհա­րումների հանրահավաքները, ցույցերը, երթերն, ինչպես նաև նստացույցերն ու հացադուլներն էին։ Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ էր (1988 թ. փետր­վար, հուլիս, սեպտեմբեր), որ առաջին անգամ ԽՍՀՄ-ում օգտագործվեց պայքարի գործադուլային եղանակը համաժողովրդական ընդգրկմամբ, որ­պես բողոքի դրսևորում կենտրոնական իշխանությունների գործողություն­ների դեմ։ Այն ուներ իր յուրահատկությունները, և թերևս այդ պատճառով է, որ անգամ միութենական առաջադիմական մամուլի գնահատականներում չընդգրկվեց ԽՍՀՄ տարածքի առաջին գործադուլների շարքում։

Պայքարի սահմանադրական եղանակի ցուցիչներից էր 1988 թ. մայի­սին դրված Հայաստանի խորհրդարանի նստաշրջանի հրավիրման պահան­ջը, որն ուղեկցվում էր նստացույցերով, հացադուլներով, նաև պատգամա­վորների հետ բացատրական աշխատանք կատարելով։ Ի վերջո ստացվեց այնպես, որ նստաշրջանը գումարվեց պատգամավորների իսկ պահանջով։

Նույնը կրկնվեց 1988 թ. նոյեմբերի վերջին՝ ավելի լայնամասշտաբ ձևով. այդ ժամանակ խորհրդարանի ղեկավարությունը նպատակահարմար չէր գտնում արտահերթ նիստի կայացումը՝ քննարկվելիք հարցերի նկատ­մամբ այլ վերաբերմունք ունենալու պատճառով, ուստի և նստաշրջանը ժո­ղովրդական պատգամավորների մի զգալի մասի իսկ պահանջով գումար­վեց հանրահավաքների կենտրոնավայրում՝ Օպերայի շենքում։ Նիստի ժա­մանակ պատգամավորները մերժում են ԽՍՀՄ-ում ընտրությունների անց­կաց­ման նոր օրինագծի և ԽՍՀՄ Սահմա­նա­դրու­թյան մեջ փոփո­խու­­թյուն­ներ մտց­­նելու մասին հրամանագրի ընդունումը՝ նկատի ու­նենալով դրանց հա­­­կա­­ժո­ղո­վր­դա­կան բնույթը։ Նիստի հրավիրումը դեմո­կրա­տա­կան շարժ­ման կենտ­­­րո­նա­վայրում և նիստի ըն­թացքում ընդունված որոշումները ժո­ղո­վրդի հաղ­­թա­նակի վկա­յությունն էր, իրոք ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան խորհր­դա­րա­նի ձևա­վորման սկզբի ազ­դա­րարում. այդ օրն առաջին անգամ ժողո­վուրդն ինքն արեց իր ուզած նստա­շր­ջա­նը, քննարկեց իր ու­զած հարցերը, ըն­դունեց իր ուզած ո­րո­շումները և այդ ամենը՝ առանց «վերև­նե­րի» ներ­կա­յու­թյան, ինչը ցույց տվեց ան­դունդի առկա­յությունը ղեկավարության և ժողովրդի միջև։ Սա­կայն նույն գիշեր Երևանում մտց­վում է հատուկ դրու­թյուն և պարետային ժամ, իսկ ժողովրդական դարձած խորհր­դա­րանի որո­շում­ները ԽՍՀՄ կենտ­րո­նական իշ­խանությունները հայտարարում են հա­­կասահմանադրական ու ա­պօրինի։

Այն հան­գամանքը, որ այդ նիստի ժամանակ Լեռնային Ղարաբաղի հար­ցը մղվեց երկ­րորդ պլան, նշանակում էր, որ Շարժումն իրոք ընթանում է վե­րա­կա­ռուց­ման (ի­րա­կան, այլ ոչ թե գորբաչովյան) ոգով, հօգուտ ընդ­հան­րա­պես երկրի ժողո­վր­դա­վարաց­ման, այլ ոչ թե նեղ ազգային շարժում է։ Մար­դիկ Ղարաբաղի հարցի լու­ծու­մը տես­նում էին միայն ողջ ԽՍՀՄ մասշ­տա­բով իրական վերափոխումների մեջ։

բ) Ղարաբաղյան շարժման ժամանակ էր՝ 1988 թ. հոկտեմբերին, որ ա­ռա­ջին անգամ Խոր­հրդային Միությունում, ու թերևս նաև Արևելյան բլոկի եր­կր­ներում, տե­ղի ունե­ցան այլընտրանքային ընտրություններ։ Հա­յաս­տա­նի խոր­հրդարանի պատ­գամա­վորներ ընտրվեցին «Ղարաբաղ» կոմիտեի ան­դամ Աշոտ Մանուչարյանը և «Գթու­թյուն» բարեգործական կազմակեր­պու­թյան ղե­կավար Խաչիկ Ստամ­բոլ­ց­յա­նը։

Այստեղ կարևոր է նշել, որ «Ղարաբաղ» կոմիտեն 1988-1989 թթ. (և ան­գամ 1990 թ. գարնանային խորհրդարանական ընտրությունների շեմին) չէր ձգտում ա­մեն գնով վերցնել իշխանությունը, ինչում նրան մեղադրում էր միու­թենական ղե­կա­վա­րու­թյունն ու մամուլը։ Եթե դա Կոմիտեի համար լի­ներ առաջնահերթ, խորհր­դա­րանի շատ պատգամավորների հետ կանչելու կուրս կվերցվեր։ Սակայն կարևորը պատգամավորներին՝ գործող օրենս­դրու­թյան ընձեռած հնարավո­րու­թյունների սահ­մաններում, ստիպելն էր, որ նրանք կատարեն ժողովրդի կամքը։ Եվ դա արվեց 1988 թ. աշնանը ըն­դա­մենը երկու պատ­գա­մավոր խորհրդարան մտցնե­լու ճա­նա­պարհով, որտեղ նրանք (ինչպես նաև որպես դիտորդներ նիստերին հրա­վիրված Կո­­միտեի մի քանի անդամները) սկսեցին լսելի դարձ­նել ժողովրդի ձայնը։ Խոհր­դա­րա­նում աշխատելու ա­ռա­ջին ըն­դա­մենը մեկուկես ամս­վա ընթացքում եր­կու պատգամավորների ակ­տի­վությունը, և որ շատ կարևոր է՝ ժողովր­դա­վա­րա­կան գործընթացներով պայմանավորված ընդ­հանուր պա­թոսն այնքան էա­կան դեր խաղաց խորհրդարանի աշխատանքներում, որ հան­գեց­­րեց վերջի­նիս ընդ­հանուր ժողովրդավարաց­­ման։ Գերազանցապես այս հան­գա­ման­քով էր պայ­­մա­նա­վոր­ված վերը հիշա­տակ­­ված 1988 թ. նոյեմբերի 24-ի նստա­շր­ջա­նը։

1988 թ. նոյեմբերի 7-ի «շքերթը» և նոյեմբերի 18-ի հարյուր հազա­րա­վոր մարդկանց երթը ցույց տվեցին, որ Շարժումն իրոք ուղղորդվում է ներ­ք­ևից, իսկ Կո­մի­տեի որ­դե­գրած պայքարի սահմա­նա­դրա­կան եղանակը բերեց նրան, որ ժո­ղո­վուրդն ու նրա պայքարը ղեկավարող Կոմիտեն ունեցավ իշ­խա­­նություն դե ֆակտո, իսկ նո­յեմբերի 22 և 24-ի խորհրդարանի նիստերը ֆիք­­սեցին, որ ժո­ղո­վուրդն ու Կո­մի­տեն ձեռք բերեցին նաև դե յուրե իշ­խա­նու­­թյուն։ Այսինքն, պայքարի սահ­մա­նա­դրական ե­ղա­նակը տվեց իր դրա­կան արդ­յունքները, չնայած և մերժվեց «վերևից հե­ղա­փո­խություն» իրակա­նաց­նող ԽՍՀՄ ղեկավարության կողմից։

Պայքարի սահմանադրական եղանակի արդյունավետության բարձ­րա­­կետը 1990 թ. մա­յիս-հունիսի խորհրդարանական ընտրություններն էին, որի արդյունքում ձևա­վոր­ված խորհրդարանում ոչ-կոմունիստները հասան ա­­ռավելության և քվեար­կու­թյունների մի քանի փուլերից հետո «Ղարաբաղ» կո­միտեի անդամ Լևոն Տեր- Պետ­րոսյանն ընտրվեց խորհրդարանի նախա­գահ։ 1990 թ. օգոստոսի 23-ին ըն­դուն­վեց «Անկախության հռչակագիրը», որն սկիզբ դրեց խորհրդային ոճի կառա­վա­րում ունեցող երկրից՝ անկախ ժո­ղո­վր­դավարական պետություն կառուցման գործ­ըն­թացին։

գ) Ի տարբերություն մերձբալթյան երկրների, որտեղ շարժումներն սկզ­բից ևեթ միտ­ված էին անկախության ձեռքբերմանը,[7] Հայաստանում հա­կա­խորհրդային տրա­մա­դրություններն աճում էին աստիճանաբար, ինչը ևս Շարժ­ման՝ ներքևից ուղ­ղորդ­ված լինելու ցուցիչներից է։ Նման գործընթացի հիմ­նական «մեղավորը» ըն­կալվում էր ժողովրդավարական վերափոխում­նե­րի կուրս հռչակած ԽՍՀՄ ու ԽՄԿԿ ղե­կա­վարությունն իր քայլերով։ Դրանց թվում էին՝ ժողովուրդների «լե­նին­յան» ո­րակվող ինք­նորոշման ի­րա­վուն­քի կիրառմանն ընդդիմանալը, սումգայիթյան իրա­դար­ձու­թյուններին (որոնք մարդկանց գիտակցության մեջ միանշանակ համա­դրվել էին 1915 թ. ցեղասպանության հետ) քաղաքական ու իրավական գնահա­տա­կան չտա­լը, խորհրդային-ռուսական բանակային ստորաբաժանումների պատժիչ գոր­ծո­ղու­­թյունները Հայաստանում և այլն։

Շարունակելի... 

EVN Report-ը շնորհակալություն է հայտնում «Ֆրիդրիխ Էբերտ» հիմնադրամին (Friedrich Ebert Stiftung, FES) համագործակցության և աջակցության համար:

------------------------------------------

[1] Ղարաբաղյան շարժման համար «հեղափոխություն» բնութագրումն  առաջին անգամ օգ­տագործել է Ռոնալդ Սյունին։ Որքան մեզ հայտնի է՝ առաջին անգամ նա´ է անգլերեն մաս­նագիտորեն և համապարփակ ներկայացրել Շարժման տարիներին ծավալվող իրադարձու­թյունները Հայաստանում, Լեռնային Ղարաբաղում, Ադրբեջանում, ընդհանրապես ԽՍՀՄ-ում ընթացող քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական և ժողովրդավարական զարգացումների հենքին։ Մանրամասն տե´ս Ronald Grigor Suny. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History (Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press, 1993), 192-212, 231-246։

[2] Մանրամասն տե՛ս М. М. Карапетян. Этническая структура населения Нагорного Карабаха в 1921 г. (По сельско-хозяйственной переписи Азербайджана 1921 г.). Ереван, 1991.

[3]Гамлет Саркисян, Население Нагорного Карабаха за 100 лет (1823-1923 гг.)(Этнодемографическое исследование). – «Հայագիտության հարցեր» հանդես, 2016, թիվ 2, էջ 76, link, link.

[4] Հարցի շուրջ ուշագրավ հրապարակումների շարքում կառանձնացնեի երկուսը. Б. С. Мирзоян. Нагорный Карабах (размышления над статистикой). – Լրաբեր հասարակական գիտությունների, 1988, թիվ 8, էջ 43-56 -- source ։ Л. А. Валесян, Ю. А. Мурадян. О некоторых итогах и проблемах экономического развития Нагорного Карабаха. – ԼՀԳ, 1989, թիվ5, էջ 3-18 -- - source.

[5] Լևոն Աբրահամյան, Ծեսը, նախաթատրոնը և Թատերական հրապարակը. – «Բեմ», 1990, թիվ 1, էջ 7-19։ source  Նույնի, Քաոսը և կոսմոսը ժողովրդական ելույթների կառուցվածքում. Ղա­րա­բաղյան շարժումը ազգագրագետի հայացքով. – «Մշակույթ», 1990, մարտ-հունիս, թիվ 2-3, էջ 14-21։ Levon Abrahamian, “The Karabagh Movement As Viewed by an Anthropologist,” The Armenian Review 43: 2-3 (1990): 67-80, source. 

[6] Հարություն Մարության, Հայ ինքնության պատկերագրությունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանու­թյան հիշողությունը և Ղարաբաղյան շարժումը, Երևան, 2009, էջ 22-23։

[7] Տե´ս օրինակ Նաթան Էիդելմանը, «Վերեւից հեղափոխություն» Ռուսաստանում, 1989. Натан Эйдельман, “Революция сверху” в России. М., 1989, link.

[8] Левон Абрамян, Арутюн Марутян, Борьба за национальную независимость в Прибалтике и Закавказье: раз­ли­­чия и сход­ство. – Всесоюзная научная конференция “Межна­цио­наль­ные проб­ле­мы и конф­лик­ты: поиски путей их решения”. Тезисы док­ла­дов, Бишкек, 1991, часть 1, с. 36-37.