1. Անցումային արդարադատության վերաբերյալ ուսումնասիրությունները սահմանում են մոտեցումներ, լուծումներ և օրակարգ անցումային արդարադատության ծրագրի միջոցով, որը կախված է մի շատ կարևոր գործոնից. արդյոք երկիրը, որը ձգտում է իրականացնել անցումային արդարադատություն կամ անցումային ժողովրդավարություն, կայուն է։ Այս դասակարգումը կապված է անցումային հասարակությունների հարացույցի բնութագրի հետ։ Եթե հասարակություններն անցումային ժողովրդավարություններ են, դրանց բնութագիրը սահմանվում է հետևյալ կերպ. համատարած կառուցվածքային անհավասարություն, համակարգված քաղաքական անարդարություն, խոր էքզիստենցիալ անորոշություն և անորոշություն իշխանությունների նկատմամբ։ Եթե հասարակությունները կայուն ժողովրդավարություններ են, քաղաքական հանգամանքներն ու բնութագիրը հետևյալն են. սահմանափակ կառուցվածքային անհավասարություն, անհատական կամ անձնական անհավասարություն, սահմանափակ էքզիստենցիալ անորոշություն և իշխանությունների հարցում փոքր անորոշություն։ Այստեղ խնդրո առարկա կոնտեքստային խնդիրն այն է, որ անցումային հասարակության համար անցումային արդարադատության օրակարգ ձևակերպելը, իր բնութագրի պատճառով, բավական տարբեր է, քան կայուն ժողովրդավարության համար անցումային արդարադատության օրակարգ ձևավորելը։ Նկատի ունենալով, որ Հայաստանն իր բնութագրով ավելի մոտ է անցումային հասարակությանը, այս փաստաթղթով ձևակերպված անցումային արդարադատության օրակարգը կարտացոլի հենց այդ բնութագիրը։ Անցումային հասարակությունների և կայուն ժողովրդավարությունների տարբերությունների վերաբերյալ հանգամանալից տե՛ս Colleen Murphy. 2017. The Conceptual Foundations of Transitional Justice. Cambridge University Press. (Քոլին Մըրֆի, 2017, «Անցումային արդարադատության կոնցեպտուալ հիմքերը», Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն)։

2. Priscilla B. Hayner. 2002. Unspeakable Truths: Facing the Challenge of Truth Commissions. Routledge. Տե՛ս նաև Ruti G. Teitel. 2008. “Transitional Justice Globalised.” International Journal of Transitional Justice (2) 1. Պրիսցիլլա Բ.Հեյներ։ 2002։ «Համր ճշմարտություններ. առերեսվելով ճշմարտության հանձնաժողովների մարտահրավերին»։ Ռութլեջ։ Տե՛ս նաև՝ Ռութի Ջ.Թեյթել, 2008։ «Անցումային արդարադատությունը՝ գլոբալիզացված»։ «Անցումային արդարադատության միջազգային ամսագիր» (2) 1։

3. Տե՛ս Murphy. 2017. The Conceptual Foundations of Transitional Justice. p. 1. Մըրֆի։ 2017։ «Անցումային արդարադատության կոնցեպտուալ հիմքերը»։ Էջ 1։

4. ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարի զեկույցը, 2004թ., «Օրենքի իշխանությունը և անցումային արդարադատությունը հակամարտային և հետհակամարտային հասարակություններում»։

5. Տե՛ս David Gray. 2010. “Extraordinary Justice.” Alabama Law Review, 62. pp. 55-109. Դեյվիդ Գրեյ։ 2010։ «Արտասովոր արդարադատություն»։ «Alabama Law Review», 62։ էջ 55-109։

6. Տե՛ս Jean Hampton. 1992. “Correcting Harms versus Righting Wrongs: The Goal of Retribution.” UCLA Law Review 39; pp. 1659-1702. Ժան Հեմփթոն։ 1992թ.։ «Վնասների շտկումն ընդդեմ սխալների ուղղման. հատուցման նպատակը»։ «UCLA Law Review 39», էջ 1659-1702։

7. Տե՛ս Ernest Weinrib. 2012. Corrective Justice. Oxford: Oxford University Press. For the various forms of corrective justice, see Haig Khatchadourian. 2006. “Compensation and Reparation as Forms of Compensatory Justice.” Metaphilosophy 37 (3-4): pp. 429-448. Էռնեստ Ուեյնրիբ։ 2012թ.։ «Ուղղիչ արդարադատություն»։ Օքսֆորդ. Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակություն։ Ուղղիչ արդարադատության զանազան ձևերի համար տե՛ս Հայկ Խաչատուրյան, 2006։ «Փոխհատուցումն ու վճարումը՝ որպես փոխհատուցման արդարադատության ձևեր»։ «Մետափիլիսոփայություն» 37 (3-4)։ Էջ 429-448։

8.  John Rawls. 1999. A Theory of Justice. Cambridge, Mass: Harvard University Press. Ջոն Ռոուլս։ 1999թ.։ «Արդարադատության տեսություն»։ Քեմբրիջ, Մեսս. Հարվարդի համալսարանի հրատարակություն։

9.Տե՛ս Herbert Morris. 1971. “Guilt and Suffering.” Philosophy East and West 21 (4): pp. 419-434. Հերբերտ Մորիս։ 1971։ «Մեղք և տառապանք»։ «Արևելքի և արևմուտքի փիլիսոփայություն» 21 (4)։ Էջ 419-434։

10.  Տե՛ս Erin Daly. 2002. “Transformative Justice: Charting a Path to Reconciliation.” International Legal Perspective 12 (1-2): pp. 74-183; տե՛ս նաև Roger Duthi. 2008. “Toward a Development-Sensitive Approach to Transitional. Justice.” International Journal of Transitional Justice 2 (3): pp. 292-309. Նորահայտ ժողովրդավարությունների մասին հանգամանորեն տե՛ս Neil Kritz. 2004. Transitional Justice: How Emerging Democracies Rechon with Former Regimes. U.S. Institute for Peace. (ed) Vol. 1. Հասարակական ձևափոխման և ոչ էլիտար դերակատարների մասին հմմտ.՝ Lorna McGregor and Kieran McEvoy. 2008. Transitional Justice from Below, Grassroots Activism and the Struggle for Change. Hart Publishing. Էրին Դալի։ 2002։ «Տրանսֆորմատիվ արդարադատություն. հաշտեցման ճանապարհային քարտեզ»։ «International Legal Perspective» 12 (1-2), էջ 74-183, տե՛ս նաև Ռոջեր Դյութի։ 2008։ «Զարգացման հանդեպ զգայուն մոտեցում անցումային արդարադատությանը»։ «Անցումային արդարադատության միջազգային ամսագիր» 2(3)։ էջ 292-309։ Նորահայտ ժողովրդավարությունների մասին մանրամասն քննարկման համար՝ տե՛ս Նիլ Կրից, 2004թ.։ «Անցումային արդարադատություն. թե ինչպես են նորահայտ ժողովրդավարությունները հաշվի նստում նախկին վարչակարգերի հետ»։ ԱՄՆ Խաղաղության ինստիտուտ։ (խմբ.) Հատոր 1։ Հասարակական ձևափոխման և ոչ էլիտար դերակատարների մասին քննարկումը տե՛ս Լորնա ՄաքԳրեգոր և Քիրըն ՄաքԻվոյ։ 2008։ «Անցումային արդարադատությունը ներքևից, զանգվածային ակտիվություն և պայքար հանուն փոփոխության։ Հարթ Փաբլիշինգ։

11.  Murphy, The Conceptual Foundations of Justice, p. 9, 180-183. Մըրֆի։ «Արդարադատության կոնցեպտուալ հիմքերը», էջ 9 180-183։

12.  Kirsten Ainley. 2017. “Evaluating the Evaluators: Transitional Justice and the Contest of Values.” International Journal of Transitional Justice (11). pp. 421-442. Քըրսթեն Էյնլի։ 2017։ «Գնահատելով գնահատողներին. անցումային արդարադատություն և արժեքների մրցություն»։ «Անցումային արդարադատության միջազգային ամսագիր» (11), էջ 421-442։

13. Hugo van der Merwe and M. Brinton Lykes. 2016. “Transitional Justice Processes as Teachable Moments.” International Journal of Transitional Justice (10): pp. 361-365.Հյուգո վան դեր Մերվե և Մ.Բրինթոն Լայքս։ 2016թ.։ «Անցումային արդարադատության գործընթացները՝ որպես ուսանելի օրինակներ։

14. Ruit Teitel. 1997. “Transitional Jurisprudence: The Role of Law in Political Transformation.” Yale Law Journal, 106: pp. 2009-2080. Ռույթ Թեյթել։ 1997 թ.։ «Անցումային իրավագիտություն. օրենքի դերը քաղաքական ձևափոխումներում»։ «Yale Law Journal», 106։ Էջ 2009-2080։

15. Այսինքն՝ բարեփոխումները, որոնք գործարկվել են ավելի վաղ, 5-9 տոկոսային կետով ավելի բարձր հանրային վստահություն են վայելում, քան շատ ավելի ուշ իրականացվածները։ Սակայն տարբերությունը կտրուկ չէ, երբ դիտարկում ենք բարեփոխումների ազդեցության ուժգնությունը։ Ավելին, մոդելի հետագիծն առաջարկում է 35 տարվա ուսումնասիրություն. արդյունավետության անկումը նկատելի է դառնում անցումից մոտավորապես 16 տարի անց։ Այսպիսով, եթե Հայաստանի կառավարությունը ևս 16 տարի չսպասի անցումային արդարադատության օրակարգի գործարկմանը, ժամկետի շուրջ քննարկումներն առարկայական նշանակություն չունեն։

16. Cynthia M. Horne. 2015. “The Timing of Transitional Justice Measures.” In (ed) Lavinia Stan and Nadya Nedelsky. Post-Communist Transitional Justice: Lessons from Twenty-Five Years of Experience. Cambridge University Press. Pp. 123-147. Սինտիա Մ.Հորն։ 2015թ.։ «Անցումային արդարադատության միջոցների ժամկետները»։ Խմբ. Լավինիա Սթեն և Նադյա Նեդելսկի։ «Հետկոմունիստական անցումային արդարադատություն. դասեր քսանհինգ տարվա փորձից»։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։ Էջ 123-147։

17. Pablo de Greiff. 2012. “Theorizing Transitional Justice.” NOMOS LI: Transitional Justice. (ed) Melissa Williams, Rosemary Nagy, and Jon Elster. New York: New York University Press. Pp. 31-38. Պաբլո դե Գրեյֆֆ։ 2012թ.։ «Անցումային արդարադատության տեսականացումը»։ NOMOS Ll. «Անցումային արդարադատություն»։ (Խմբ.) Մելիսսա Ուիլյամս, Ռոուզմարի Նեգի և Ջոն Էլսթեր։ Նյու Յորք. Նյու Յորքի համալսարանի հրատարակություն։ Էջ 31-38։

18. Geoff Dancy. 2010. “Impact Assessment, not Evaluating: Defining a Limited Role for Positivism in the Study of Transitional Justice.” International Journal of Transitional Justice 3 (4). Pp. 355-376. Տե՛ս նաև Thorsten Bonacker and Susanne Buckley-Zistel. 2013. “Introduction: Transitions from Violence – Analyzing the Effects of Transitional Justice.” International Journal of Conflict and Violence Vol. 7 (1). Pp. 4-9.Ջեոֆ Դենսի։ 2010թ. «Ազդեցության որոշում, ոչ գնահատում. սահմանելով պոզիտիվիզմի սահմանափակ դերն անցումային արդարադատության ուսումնասիրության մեջ»։ «Անցումային արդարադատության միջազգային ամսագիր» 3(4), էջ 355-376։ Տե՛ս նաև՝ Թորսթեն Բոնաքեր և Սյուզան Բաքլի-Զիսթել։ 2013թ.։ «Ներածություն. բռնությունից անցումներ. վերլուծելով անցումային արդարադատության ազդեցությունները»։ «Հակամարտության և բռնության միջազգային ամսագիր»։ Հատոր 7 (1), էջ 4-9։

19. Barbara Oomen. 2011. “Donor-Driven Justice and Its Discontents.” International Journal of Transitional Justice 5. Pp. 390-411.Բարբարա Ումեն։ 2011թ. «Դոնորներով առաջ մղվող արդարադատություն և դրա վերաբերյալ դժգոհություններ»։ «Անցումային արդարադատության միջազգային ամսագիր» 5։ Էջ 390-441։

20. Paige Arthur and Christalla Yaninthou. 2018. “Changing Contexts of International Assistance to Transitional Justice.” In Transitional Justice, International Assistance, and Civic Society: Missed Connections. Cambridge University Press. Pp. 1-24.Փեյջ Արթուր և Քրիստինա Յանինթոու։ 2018թ.։ «Փոխելով անցումային արդարադատության միջազգային աջակցության համատեքստերը»։ «Անցումային արդարադատություն, միջազգային օժանդակություն և քաղաքացիական հասարակություն. կորած կապեր» գրքից։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։ Էջ 1-24։

21. Laurel Fletcher, Harvey M. Weinstein, and Jamie Rowen. 2009. “Context, Timing and the Dynamics of Transitional Justice: A Historical Perspective.” Human Rights Quarterly 31. Pp. 163-220.Լորել Ֆլեթչեր, Հարվի Մ.Ուայնսթեյն և Ջեյմի Ռոուեն։ 2009թ.։ «Անցումային արդարադատության համատեքստը, ժամկետները և դինամիկան. պատմական հեռանկար»։ «Human Rights Quarterly» 31, էջ 163-220։

22. ՄԱԿ հատուկ զեկուցող, 2016թ., «Գլխավոր Ասամբլեայի զեկույցը անցումային արդարադատության միջոցների ձևավորման և գործարկման հարցերին նվիրված ազգային խորհրդակցության վերաբերյալ»։ Տե՛ս նաև David Crocker. 1999. “Civil Society and Transitional Justice.” In Civil Society, Democracy, and Civic Renewal. (ed) Robert Fullinwider. Rowman and Littlefield. Pp. 375-401; նաև՝ 1998. “Civil Society and Transitional Justice and International Civil Society: Toward a Normative Framework.” Constellation 5 (no. 4). Pp. 492-517. Նույնքան կարևոր՝ David Backer. 2003. “Civil Society and Transitional Justice: Possibilities, Patterns and Prospects.” Journal of Human Rights 2 (no. 3). Pp. 297-313.Դեյվիդ Քրոքեր։ 1999թ,։ «Քաղաքացիական հասարակություն և անցումային արդարադատություն»։ «Քաղաքացիական հասարակություն, ժողովրդավարություն և քաղաքացիական վերականգնում» գրքից։ (Խմբ.) Ռոբերտ Ֆուլինուայդեր։ Ռոումեն և Լիթլֆիլդ։ Էջ 375-401։ Տե՛ս նաև՝ 1998թ.։ «Քաղաքացիական հասարակություն, անցումային արդարադատություն և միջազգային քաղաքացիական հասարակություն. նորմատիվ կառուցվածքի ստեղծման ճանապարհին»։ «Constellation 5» (համար 4)։ Էջ 492-517։ Նույնքան կարևոր է, որքան Դեյվիդ Բեքերը։ 2003թ. «Քաղաքացիական հասարակություն և անցումային արդարադատություն. հնարավորություններ, նմուշներ և հեռանկարներ»։ «Journal of Human Rights 2» (համար 3)։ Էջ 297-313։

23.  Christalla Yakinthou 2018. “Reframing Friction: A Four-Lens Framework for Explaining Shifts, Fractures, and Gaps in Transitional Justice.” In Transitional Justice, International Assistance, and Civic Society: Missed Connections. Cambridge University Press. Pg. 197.Քրիստալլա Յակիբթոու։ 2018թ. «Վերաձևակերպելով տարաձայնությունները. անցումային արդարադատության փոփոխությունները, ճեղքերն ու բացթողումները բացատրելու քառաոսպնյակ»։ «Անցումային արդարադատություն, միջազգային աջակցություն և քաղաքացիական հասարակություն. կորած կապեր» գրքից։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։ Էջ 197։

24. ԵՄ Խորհուրդ, 2015թ., «ԵՄ-ի քաղաքականությունն անցումային արդարադատության վերաբերյալ»։

25. Annie R. Bird. 2015. US Foreign Policy on Transitional Justice. Oxford University Press.Էննի Ռ.Բըրդ։ 2015թ.։ «ԱՄՆ արտաքին քաղաքականությունն անցումային արդարադատության վերաբերյալ»։ Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակություն։

26. Անցումային արդարադատության միջազգային դատարան։ «Հետապնդումներ»։ www.ictj.org։

27. Tricia D. Olsen, Leigh A. Payne, and Andrew G. Reiter. 2010. Transitional Justice in Balance: Comparing Processes, Weighing Efficacy. United States Institute of Peace Press. Pp. 87-95. Տրիսիա Դ. Օլսեն, Լի Ա. Փայն և Էնդրյու Ջ.Րեյթեր։ 2010 թ.։ «Հավասարակշռված անցումային արդարադատություն. համեմատելով գործընթացները, գնահատելով արդյունավետությունը»։ Խաղաղության մամուլի ամերիկյան ինստիտուտ։ Էջ 87-95։

28. Murphy, The Conceptual Foundations of Transitional Justice. P. 36 Մըրֆի։ «Անցումային արդարադատության կոնցեպտուալ հիմքերը»։

29. ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդի զեկույց, 2004թ., «Օրինականությունն ու անցումային արդարադատությունը հակամարտող և հետհակամարտող հասարակություններում», http։//www.un.org/ruleoflaw/files/2004%20report.pdf, էջ 12։

30. Ճշմարտության հանձնաժողովները հաջողությամբ օգտագործվել են Սիեռա Լեոնեում, Արգենտինայում, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում, Չիլիում, Պերուում, Գանայում, Մարոկկոյում, Էլ Սալվադորում, Գվատեմալայում, Լիբերիայում և Կոնգոյի Ժողովրդավարական Հանրապետությունում։

31. Տե՛ս Hayner. Unspeakable Truths: Facing the Challenge of Truth Commissions. Տե՛ս նաև James L. Gibson. 2004. Overcoming Apartheid: Can Truth Reconcile a Divided Nation? (HSPC Press); և 2006, “The Contribution of Truth to Reconciliation, Lessons from South Africa.” Journal of Conflict Resolution (50). Հեյներ։ «Համր ճշմարտություններ. առերեսվելով ճշմարտության հանձնաժողովների մարտահրավերին»։ Տե՛ս նաև Ջեյմս Լ.Գիբսոն։ 2004թ.։ «Հաղթահարելով ռասսայական խտրականությունը. արդյո՞ք ճշմարտությունը կարող է հաշտեցնել բաժանված ազգը»։ (HSPC Press), և 2006թ.։ «Ճշմարտության ներդրումը հաշտեցման գործում. Հարավային Աֆրիկայի դասերը»։ «Journal of Conflict Resolution» (50)։

32. S.Y.P. Choi and R. David. 2012. “Lustration Systems and Trust: Evidence from Survey Experiments in the Czech Republic, Hungary, and Poland.” American Journal of Sociology 117 (4). Pp. 1172-1201.Ս.Յ.Փ.Չոյ և Ռ.Դեյվիդ։ 2012թ.։ «Լյուստրացիոն համակարգեր և վստահություն. փաստեր Չեխիայի Հանրապետության, Հունգարիայի և Լեհաստանի հետազոտական փորձերից»։ «Սոցիոլոգիայի ամերիկյան ամսագիր 117»։ Էջ 1172-1201։

33. Լյուստրացիայի մասին հանգամանալից տե՛ս Lavinia Stan. 2009. Transitional Justice in Eastern Europe and the Former Soviet Union. Routledge. վերաբերյալ հետագա քննարկումների համար տե՛ս Լավինիա Սթեն։ 2009։ «Անցումային արդարադատությունն Արևելյան Եվրոպայում և նախկին Խորհրդային Միությունում»։ Ռութլեջ։

34.  Colleen Murphy. 2010. A Moral Theory of Political Reconciliation. New York: Cambridge University Press. Քոլին Մըրֆի։ 2010թ.։ «Քաղաքական հաշտեցման բարոյական տեսություն»։ Նյու Յորք։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։

35. Տե՛ս Tricia Olsen, Leigh Payne, and Andrew Reiter. 2010. “Transitional Justice in Balance: Comparing Processes, Weighing Efficacy.” United States Institute of Peace Press. Pp. 140-146.Տրիսիա Դ.Օլսեն, Լի Ա.Փայն և Էնդրյու Ջ.Րեյթեր։ 2010 թ.։ «Հավասարակշռված անցումային արդարադատություն. համեմատելով գործընթացները, գնահատելով արդյունավետությունը»։ Խաղաղության մամուլի ամերիկյան ինստիտուտ։ Էջ 140-146։

36. Andrew G. Reiter. 2016. “Measuring the success (or failure) of transitional justice.” In (ed) Olivera Simic. An Introduction to Transitional Justice. Routledge. Pg. 276.Էնդրյու Ջ.Րայթեր։ 2016թ. «Գնահատելով անցումային արդարադատության հաջողությունը (կամ ձախողումը)»։ Խմբ. Օլիվերա Սիմիկ։ «Անցումային արդարադատության ներածություն»։ Ռութլեջ։ Էջ 276։

37.  Jeremy Sarking. 2004. Carrots and Sticks: The TRC and the South African Amnesty Process. Antwerp: Intersentia. Ջերեմի Սարքինգ։ 2004թ. «Գազարներ և փայտաձողեր. TRC-ն և Հարավային Աֆրիկայի համաներման գործընթացը»։ Անտվերպեն. «Intersentia»։

38. Priscilla Hayner. Unspeakable Truths. Pg. 29. Պրիսցիլա Հեյներ։ «Համր ճշմարտություններ»։ Էջ 29։

39. Նույն տեղում, էջ 35-37։

40.  Veerle Opgenhaffen and Mark Freeman. 2005. “Transitional Justice in Morocco: A Progress Report.” International Center for Transitional Justice. Վիրլի Օփգենհաֆեն և Մարկ Ֆրիմեն։ 2005 թ.։ «Անցումային արդարադատությունը Մորոկկոյում. կատարված աշխատանքի զեկույց»։ Անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոն։

41.  Hayner. Unspeakable Truths: Facing the Challenge of Truth Commissions. Pp. 11-47. Հեյներ։ «Համր ճշմարտություններ. առերեսվելով ճշմարտության հանձնաժողովների մարտահրավերին»։ Էջ 11-47։

42. Նույն տեղում, էջ 51-54։

43. Տե՛ս Moira Lynch and Bridget Marchesi. 2015. “The Adoption and Impact of Transitional Justice.” In (ed) Lavinia Stan and Nadya Nedelsky. Post-Communist Transitional Justice: Lessons from Twenty-Five Years of Experience. Cambridge University Press. Pp. 73-120. Տե՛ս նաև Roman David. 2011. Lustration and Transitional Justice: Personnel Systems in the Czech Republic, Hungary, and Poland. University of Pennsylvania Press. Մոյրա Լինչ և Բրիջեթ Մարչեսի։ 2015թ.։ «Անցումային արդարադատության յուրացումն ու ներգործությունը»։ (Խմբ.) Լավինիա Սթեն և Նադյա Նեդելսկի։ «Հետկոմունիստական անցումային արդարադատություն. դասեր քսանհինգ տարվա փորձառությունից»։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։ Էջ 73-120։ Տե՛ս նաև Ռոման Դեյվիդ։ 2011թ.։ «Լյուստրացիա և անցումային արդարադատություն. կադրային համակարգերը Չեխիայի Հանրապետությունում, Հունգարիայում և Լեհաստանում»։ Փենսիլվանիայի համալսարանի հրատարակություն։

44.Tricia D. Olsen, Leigh A. Payne, and Andrew G. Reiter. 2010. Transitional Justice in Balance: Comparing Processes, Weighing Efficacy. United States Institute of Peace Press. Տրիսիա Դ.Օլսեն, Լի Ա.Փայն և Էնդրյու Ջ.Րեյթեր։ 2010 թ.։ «Հավասարակշռված անցումային արդարադատություն. համեմատելով գործընթացները, գնահատելով արդյունավետությունը»։ Խաղաղության մամուլի ամերիկյան ինստիտուտ։

45. Roman David. 2015. “Transitional Justice Effects in the Czech Republic.” In (ed) Lavinia Stan and Nadya Nedelsky. Post-Communist Transitional Justice: Lessons from Twenty-Five Years of Experience. Cambridge University Press. Pp. 97-120. Ռոման Դեյվիդ։ 2015թ.։ «Անցումային արդարադատության ազդեցությունը Չեխիայի Հանրապետության վրա»։ (Խմբ.) Լավինիա Սթեն և Նադյա Նեդելսկի։ «Հետկոմունիստական անցումային արդարադատություն. դասեր քսանհինգ տարվա փորձից»։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։ Էջ 97-120։

46. Կայուն և թույլ ճշմարտության հանձնաժողովների, ինչպես նաև կայուն տեղական/«տեղայնացված» և միջազգային կախում ունեցող ճշմարտության հանձնաժողովների համեմատական վերլուծություն տե՛ս Duncan McCargo. 2015. “Transitional Justice and Its Discontents.” Journal of Democracy Vol. 26 (2). Pp. 5-20.

47. Օրենքի գերակայությունն ամրապնդող հաստատությունները նպաստում են նաև արդարադատության միջազգային չափանիշների, մարդու իրավունքների և ժողովրդավարական նորմերի կյանքի կոչմանը։ Օրենքի գերակայության ինստիտուցիոնալացման՝ որպես անհրաժեշտ նախապայմանի մասին մանրամասն տե՛ս Institutions that reinforce the rule of law also contribute to the implementation of universal standards of justice, human rights, and democratic norms. For a specific discussion on the institutionalization of the rule of law as a necessary precondition, see Michael Ignatieff. 2001. Human Rights as Politics and Idolatry. (ed.) Amy Gutmann. Princeton University Press. See also Tonya Putnam. 2002. “Human Rights and Sustainable Peace.” In (ed.) Stephen John Stedman et al. Ending Civil Wars: The Implementation of Peace Agreements. Lynne Rienner. քննարկման համար՝ տե՛ս Մայքլ Իգնատիև։ 2001 թ.։ «Մարդու իրավունքները՝ որպես քաղաքականություն և պաշտամունք»։ (Խմբ.) Էմի Գութմեն։ Փրինսթոնի համալսարանի հրատարակություն։ Տե՛ս նաև Տոնյա Փութնամ։ 2002 թ.։ «Մարդու իրավունքներ և կայուն խաղաղություն»։ (Խմբ,) Ստեֆան Ջո Սթեդման և այլք։ «Վերջ դնելով քաղաքացիական պատերազմներին. խաղաղության համաձայնագրերի գործարկումը»։ Լինն Ռիներ։

48.  Jack Snyder and Leslie Vinjamuri. 2004. “Trials and Errors: Principle and Pragmatism in Strategies of International Justice.” International Security No. 3 (Winter). Pg. 31. Ջեք Սնայդեր և Լեսլի Վինջամուրի։ 2004թ.։ «Դատավարություններ և սխալներ. սկզբունքն ու պրագմատիզմը միջազգային արդարադատության ռազմավարություններում»։ «International Security», Համար 3 (Ձմեռ)։ Էջ 31։

49. Guillermo Trejo, Juan Albarracin, and Lucia TIscornia. 2018. “Breaking State Impunity in Post-Authoritarian Regimes: Why Transitional Justice Processes Deter Criminal Violence in New Democracies.” Journal of Peace Research Vol. 55 (6). Pp. 787-809. Գիլյերմո Տրեյո, Խուան Ալբարասին և Լյուսիա Տիսկորնիա։ 2018թ.։ «Դադարեցնելով պետական անպատժելիությունը հետավտորիտար վարչակարգերում. ինչու անցումային արդարադատության գործընթացները կանխում են քրեական բռնությունը նոր ժողովրդավարություններում»։ «Journal of Peace Research»։ Հատոր 55 (6)։ Էջ 787-809։

50.Թե անկախ, թե՛ հիբրիդային հանձնաժողովները կիրառելի չեն Հայաստանի դեպքում։ Հիբրիդային հանձնաժողովները կիրառելի են մարդկության դեմ գործած հանցագործությունների դեպքում (պատերազմական հանցագործություններ, ցեղասպանություններ, էթնիկ զտումներ և այլն)։ Ավելին, հիբրիդային հանձնաժողովները ձևավորվում են տեղական և միջազգային բաղադրիչներից։ Նկատի ունենալով պատերազմական հանցագործությունների բացակայությունը, ինչպես նաև հետազոտությունները, որոնք խորհուրդ են տալիս չմիջազգայնացնել անցումային արդարադատության ազգային օրակարգերը, այս զեկույցը ևս խորհուրդ չի տալիս ձևավորել հիբրիդային հանձնաժողովներ Հայաստանում։ Հիբրիդային հանձնաժողովների մասին հանգամանալից տե՛ս Elena Naughton. 2018. “Committing to Justice for Serious Human Rights Violations: Lessons from Hybrid Tribunals.” International Court of Transitional Justice.

51. Համաներման միասնական սահմանում չկա, անհատական համաներման հիմքում տարբեր սկզբունքներ են դրվում. խնդրի համակողմանի քննարկումը տե՛ս Belfast Guidelines on Amnesty and Accountability. 2013. University of Ulster Transitional Justice Institute. Տե՛ս նաև Jeffrey R. Seul. 2019. “In Practice: Coordinating Transitional Justice.” Negotiation Journal. Pp. 9-30. Համաներման և հաշվետվողականության բելֆաստյան սկզբունքներ։ 2013թ.։ Օլստերի համալսարանի անցումային արդարադատության ինստիտուտ։ Տե՛ս նաև Ջեֆրի Ռ.Սեուլ։ 2019թ.։ «Գործնականում. անցումային արդարադատության կոորդինացում»։ «Negotiation Journal»։ Էջ 9-30։

52. Անցումային արդարադատության օրակարգի շրջանակում դատական մարմիններում հարցումների ներգրավման անհրաժեշտության մասին քննարկումները, ինչպես նաև Հարավաֆրիկյան հանձնաժողովի փորձի ուսումնասիրությունը տե՛ս Alex Boraine. 2000. A Country Unmasked: Inside South Africa’s Truth and Reconciliation Commission. Oxford University Press.Ալեքս Բորեյն։ 2000 թ.։ «Դիմակազերծված երկիր. Հարավային Աֆրիկայի ճշմարտության և հաշտեցման հանձնաժողովի շեմից ներս»։ Օքֆորդի համալսարանի հրատարակություն։

53. Այս թեմայով մեծաքանակ վիճակագրական և տնտեսական կանխատեսումներ են արվել 2010 թվականին։ Որոշակի համեմատականություն ապահովելու համար ինֆլյացիան հաշվարկելու նպատակով կիրառվում են մոտավոր արժեքներ։ Տե՛ս Tricia Olsen, Leigh Payne, and Andrew Reiter. 2010. “Transitional Justice in Balance: Comparing Processes, Weighing Efficacy.” United States Institute of Peace Press. Pp. 71-77. Տրիսիա Դ.Օլսեն, Լի Ա.Փայն և Էնդրյու Ջ.Րեյթեր։ 2010 թ.։ «Հավասարակշռված անցումային արդարադատություն. համեմատելով գործընթացները, գնահատելով արդյունավետությունը»։ Խաղաղության մամուլի ամերիկյան ինստիտուտ, էջ 71-77։ Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ երկիրը որքան հարստանում է, այնքան ավելի հազվադեպ է ընտրում համաներում, որքան ավելի է զարգանում, այնքան ավելի սակավ է ընտրում ճշմարտության հանձնաժողովի տարբերակը։ Տվյալները ցույց են տալիս պրոգրեսիվ կառուցվածք. ամենահարուստ երկրներն օգտվում են դատավարություններից, աղքատ երկրները հենվում են համաներման վրա, իսկ միջին մակարդակի երկրները նախընտրում են ճշմարտության հանձնաժողովները։

54. Louise Mallinder .2008. Amnesty, Human Rights and Political Transitions. Hart Publishing. Տե՛ս նաև Kieran McEvoy and Louise Mallinder. 2012. “Amnesties, Punishment and the Calibration of Mercy in Transition.” Journal of Law and Society (39).Լյուիս Մալինդեր։ 2008թ.։ «Համաներում, մարդու իրավունքներ և քաղաքական անցումներ»։ Հարթ Փաբլիշինգ։ Տե՛ս նաև Քիրան ՄաքԷվոյ և Լյուիս Մալինդեր։ 2012թ.։ «Համաներումները, պատիժը և գթասրտության աստիճանն անցումային շրջանում»։ «Journal of Law and Society» (39)։

55. Համաներման օրենքի կարևոր դասեր կարելի է քաղել Արգենտինայի և Հարավաֆրիկյան Հանրապետության օրինակներից, հմմտ.՝ Kathryn Sikkink. 2011. Justice Cascade: How Human Rights Prosecutions are Changing World Politics. Norton. Տե՛ս նաև John Dugard. 1997. “Retrospective Justice: International Law and the South African Model.” (ed) James Adams. Transitional Justice and the Rule of Law in New Democracies. University of Notre Dame Press.Քեթրին Սիկկինք։ 2011թ.։ «Արդարադատության կասկադ. թե ինչպես են մարդու իրավունքների հետապնդումները փոխում համաշխարհային քաղաքականությունը»։ Նորթոն, տե՛ս նաև Ջոն Դուգարդ։ 1997թ.։ «Հետահայաց արդարադատություն. միջազգային իրավունքը և հարավաֆրիկյան մոդելը» (Խմբ.) Ջեյմս Ադամս։ «Անցումային արդարադատությունը և օրենքի գերակայությունը նոր ժողովրդավարություններում»։ Նոտր Դամ համալսարանի հրատարակություն։

56. Համաներման և անպատժելիության վերաբերյալ հանգամանալից տե՛ս ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակ, 2009թ., «Օրենքի գերակայության գործիքները հետհակամարտային պետություններում. Համաներումներ»։

57. Տե՛ս Margaret Walker. 2006. “Restorative Justice and Reparations.” Journal of Social Philosophy 37 (3); pp. 377-395; նաև նույն հեղինակի՝ 2010. “Truth Telling as Reparations.” Metaphilosophy 41, (4): pp. 525-545. Մարգարեթ Ուոլքեր։ 2006թ.։ «Վերականգնողական արդարադատություն և հատուցումներ»։ «Սոցիալական փիլիսոփայության ամսագիր» 37 (3), էջ 377-395 և Մարգարեթ Ուոլքեր։ 2010թ.։ «Ճշմարտության բացահայտումը՝ որպես հատուցում»։ «Մետափիլիսոփայություն» 41, (4), էջ 525-545։

58. Laurel Fletcher and Harvey M. Weinstein. 2002. “Violence and Social Repair: Rethinking the Contribution of Justice to Reconciliation.” Human Rights Quarterly 24. Pp. 573-639. Լորել Ֆլեթչեր և Հարվի Մ.Ուայնսթայն։ 2002թ.։ «Բռնություն և հասարակության վերականգնում. վերանայելով արդարադատության դերը հաշտեցման գործում»։ «Human Right Quarterly 24», էջ 573-639։

59. Լյուստրացիայի հանրային ընկալման մասին, հատկապես երբ այն կիրառվում է նախկինում իշխող կուսակցությունների նկատմամբ, տե՛ս Monika Nalepa. 2012. “Tolerating Mistakes: How Do Popular Perceptions of Procedural Fairness Affect Demand for Transitional Justice?” The Journal of Conflict Resolution Vol. 56 93). Pp. 490-515. Մոնիկա Նալեպա։ 2012թ.։ «Հանդուրժելով սխալները. ինչպե՞ս են ընթացակարգային արդարության վերաբերյալ տարածված ընկալումները ներգործում անցումային արդարադատության պահանջի վրա»։ «Հակամարտությունների լուծման ամսագիր»։ Հատոր 56 93 )։ Էջ 490-515։

60. Զոհի կարգավիճակ ենթադրող տառապանքի տեսակների և դրանց միջև նուրբ տարբերակումների վերաբերյալ քննարկումները տե՛ս Jon Elster. 2004. Closing the Books: Transitional Justice in Historical Perspective. Cambridge University Press. Ջոն Էլսթեր։ 2004թ.։ «Փակելով գրքերը. անցումային արդարադատությունը պատմական տեսանկյունից»։ Քեմբրիջի համալսարանի հրատարակություն։

61. Սիմվոլիկ փոխհատուցումների վերաբերյալ հանգամանալից տե՛ս Peter Rush and Olivera Simic (eds). 2014. The Arts of Transitional Justice: Culture, Activism, and Memory after Atrocity. Springer-Verlag. Փիթեր Րաշ և Օլիվերա Սիմիկ (խմբ.) 2014թ.։ «Անցումային արդարադատության արվեստը. մշակույթ, ակտիվիզմ և հիշողություն դաժանություններից հետո»։ «Springer-Verlag»։

62.  Roman David. 2017. “What We Know About Transitional Justice: Survey and Experimental Evidence.” Advances in Political Psychology Vol 38 (1). Pp. 151-177. Ռոման Դեյվիդ։ 2017թ. «Ինչ է մեզ հայտնի անցումային արդարադատության մասին. ուսումնասիրություն և փորձարարական ապացույցներ. քաղաքական հոգեբանության ձեռքբերումները», հատոր 38 (1), էջ 151-177։