Հայաստանի հետխորհրդային արդարադատության համակարգը չափազանց դիպուկ սահմանվում է որպես «չարաշահումների հարացույց», որում «հասարակական նորմերի, օրենքների և ինստիտուցիոնալ պրակտիկայի համադրությունը» արդարացնում և պարտադրում է «անհավասարության պաթոլոգիկ կարգավիճակ»[5], որն էլ կայունանում է անարդարության համակարգի շնորհիվ։ Հայաստանի հասարակական, քաղաքական ու արդարադատության համակարգերում չարաշահումների հարացույցը «չարաշահողին», այսինքն՝ իրավախախտում կատարողին թույլ էր տալիս «հարմար» համարել բոլոր այն զոհերին, որոնք պիտի դառնային չարաշահումների թիրախ։ Հետևաբար, Հայաստանում անարդարության և մասնավորապես անցումային արդարադատության խնդրո առարկան թե՛ անհատական, թե՛ համակարգային անարդարություններն են, որ տեղ են գտել հասարակության մեջ։ Այս համատեքստում անցումային արդարադատությունն արդարադատության այլ տեսակ է. այն արդարադատության ոչ թե հատուկ, այլ ուրիշ տեսակ է։ Տարբերությունը պարզում է համատեքստը՝ այն կիրառվում է անցումային իրավիճակներում։ Իրավական այս տեսության առաջնորդող սկզբունքը չափազանց կարևոր տարբերակում է անցկացնում անցումային արդարադատության և արդարադատության այլ տեսակների միջև, որոնք օգտագործվում են հասարակություններում՝ պատժիչ արդարադատություն, ուղղիչ արդարադատություն և բաշխիչ արդարադատություն։ Անցումային արդարադատությունը տարբերվում է, որովհետև համատեքստն ու հանգամանքներն են այլ։

Այսպես. արդարադատության պատժիչ[6], ուղղիչ[7] կամ բաշխիչ[8] ձևերը կախված են երեք հիմնական գործոնից՝ հավասարություն, համաչափություն և պատիժ[9]։ Օրինազանցը պետության կողմից պատժվում է անարդարության ակտի համար, և պատիժը պետք է համաչափ լինի կատարված անարդարությանը։ Արդարադատության այս ձևերը հետևում են non malum sine lege սկզբունքին։

Անցումային արդարադատությունը հիմնավորապես տարբեր է արդարադատության այս ձևերից երեք կարևոր պատճառով.

1) Հաշվի առնելով որ պետությունն է անարդարության հիմքում, անցումային հասարակություններն անցյալի հանցագործություններին անդրադառնալիս պետք է կիրառեն արդարադատության այլ ձև։ Համատեքստային այս տարբերությունը սահմանափակում է արդարադատության պատժիչ, ուղղիչ կամ բաշխիչ ձևերի կիրառելիությունը, քանի որ դրանք կախված են պետությունից։ Անցումային արդարադատությունը, ի գիտություն ընդունելով պետության լեգիտիմության հանգամանքը, կիրառում է արդարադատության այլ սկզբունք, որպեսզի հարմարվի անցումային վիճակին, որում հայտնվել է հասարակությունը։

2) Անցումային արդարադատության բարձրացրած խնդիրներին հնարավոր չէ արձագանքել արդարադատության մյուս ձևերով։ Հայաստանի դեպքում խնդիրը քառաշերտ է։ Նախ, իրավախախտումները տեղի են ունեցել ինչպես անհատական, այնպես էլ պետական մակարդակում։ Երկրորդ, իրավախախտումները համակարգային էին, և որպես այդպիսին մեծ թվով անհատներ են գործել որպես օրինազանցներ։ Երրորդ, հազարավոր մարդկանց օրենսգրքով հետապնդելը տրամաբանական լուծում չէ, իսկ հետապնդվողների շրջանակը նեղացնելը ստեղծում է ընտրովի արդարադատության խնդիր։ Չորրորդ, լուրջ խնդիր է հաշվետվողականությունը, քանի որ օրինազանցները միջին օղակում, որոնք, ի դեպ, դեռ շարունակում են մաս կազմել պետական համակարգի, տալիս են նույն պատասխանը. «Համակարգն է ստիպել»։

Այսպիսով, անցումային արդարադատությունը թույլ է տալիս հանրությանը հակադրվել և անդրադառնալ նախկին համակարգային անարդարություններին։ Սա է պատճառը, որ որպես արդարադատության ձև այն համատեքստի և կառուցվածքի տեսանկյունից այլ է։

3) Արդարադատության պատժիչ, ուղղիչ և բաշխիչ ձևերը հաշվի չեն առնում և չեն էլ կարող հաշվի առնել հասարակության անցումային վիճակը, հասարակության ժողովրդավարացման կարիքը։ Արդարադատության այս ձևերը հատուկ են գոյություն ունեցող օրենսգրքերին, որոնցում բացակայում են իրավական, տեսական ու սկզբունքային այն միջոցները, որոնք պատասխանատու են հասարակական փոխակերպման համար։ Այս առումով անցումային արդարադատությունը գործում է որպես իրավական սկզբունք, որն անդրադառնում է ինչպես անցյալի համակարգային անարդարություններին, այնպես էլ հասարակության ժողովրդավարացմանը[10]։

Այս լույսի ներքո, անհրաժեշտ է տարբերակել դատավարությունների միջոցով իրացված անհատական պատասխանատվության (որը հավասարազոր է արդարադատության երեք քննարկված ձևերին) և անցումային արդարադատության արդյունքների միջև։ Անցումային հասարակություններում դատավարությունները խնդրահարույց են, քանի որ անձնավորում են մեղքը անհատի կամ անհատների խմբի մակարդակում, որոնք մեղավոր են իշխանության չարաշահման, կոռուպցիայի և հանցավոր այլ արարքների մեջ։ Մեղքի նման անձնավորումը[11] ստվերում է քաղաքացիների կամ պաշտոնյաների պատասխանատվության, անարդարության գերիշխող՝ համակարգային բնույթը։ Մյուս կողմից՝ քննարկման առանձին առարկա է ընտրովի արդարադատությունը։ Անցումային արդարադատությունը մեղմացնում է այս խնդիրները՝ առաջադրելով ամբողջական մի օրակարգ, որում հաշվի են առնված նաև անհատական, հավաքական և համակարգային գործոնները։ Որպես այդպիսին, Հայաստանի համար անցումային արդարադատությունը կարող է լինել փոխակերպող արդարադատության մի ձև է, որը լայն իմաստով միտված է հանրային կառույցների և հաստատությունների ձևափոխմանը[12]։

 

Ի՞նչպիսի արդարադատության է ձգտում Հայաստանը

Անցումային արդարադատությունն ուղղակիորեն ուրվագծում է այն շրջանակը, որին պետք է արձագանքել։ Այն պետք է կառուցված լինի սկզբունքների հետևողական և համոզիչ կիրառության վրա, տեղեկություններ պարունակի արդարադատության ձևերի, ինչպես նաև այն վճիռների տեսակի մասին, որոնց ձգտում է այդ օրակարգը[13]։ Հայաստանի դեպքում, օրինակ, պետք է դիտարկվեն հետևյալ խնդիրները.

1) Արդյոք օրակարգն ընդգրկելու է հետխորհրդային շրջանի արդարադատության բոլոր ձևերը, թե այն կիրառելի է միայն որոշակի ժամանակահատվածի կամ անհատների որոշակի խմբի համար։

2) Կիրառման յուրաքանչյուր նախընտրելի շրջանակ պետք է արդարացված լինի հավասարապես և հետևողականորեն կիրառվող սկզբունքների շարքով։ Նույն կերպ պետք է սահմանվեն, թե ինչու է որոշակի ժամանակահատված կամ անհատների որոշակի խումբ հայտնվում արդարադատության այս տեսակի թիրախում։

3) Արդյոք օրակարգը փորձելու է խթանել հասարակական ձևափոխումը, թե ձգտելու է միայն արդարացի իրավական հատուցման։

4) Ինչպե՞ս է օրակարգը սահմանում օրինազանց հասկացությունը։

5) Կան արդյոք երաշխիքներ, որ գործընթացը չի քաղաքականացվի։

6) Երաշխավորում է արդյոք օրակարգը, որ սա ընտրովի արդարադատության տեսակ չէ։

7) Արդյո՞ք օրակարգը տարբերակում է անցումային շրջանակում և քրեական օրենսգրքում կիրառվող արդարադատության տեսակները[14]։ Կա՞ գիտակցում, որ անցումային արդարադատությունն արդարադատության այլ տեսակ է։ Ինչպես է այն ընկալվում Հայաստանում՝ «սովորակա՞ն», թե՞ «արտասովոր»։

8) Եվ վերջապես, որո՞նք են արդարադատության այն չափանիշներն ու սկզբունքները, որոնք անցումային համատեքստում կիրառվելու են իրավական արձագանքները գնահատելիս։

 

Որքա՞ն կարևոր են ժամկետները անցումային արդարադատություն նախաձեռնելիս

Թյուր պատկերացում կա, որ անցումային արդարադատության գործիքները պետք է կիրառվեն անմիջապես՝ առավելագույնս արդյունավետ լինելու համար։ Ի հակադրություն սրա՝ հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ անցումային արդարադատության ժամկետային սահմանափակումներ չկան։ Մասնավորապես, հետկոմունիստական երկրներում կատարված հետազոտությունը (համադրելի է Հայաստանի հետ) ցույց է տալիս, որ ծրագրի գործողության ժամկետների ընտրությունը գրեթե ազդեցություն չունի անցումային արդարադատության օրակարգի կամ հաջորդող բարեփոխումների վրա։ Հետխորհրդային ինչպես առանձին, այնպես էլ տարբեր երկրներում 15 տարվա կտրվածքով դիտարկելով բարեփոխումների արդյունավետության վրա ժամանակի գործոնի ազդեցությունը, պարզ է դառնում է, որ այն համարյա երկրորդական է (ընդհանուր ազդեցությունը բավական փոքր է)։ Մասնավորապես, ժամանակի ընտրությամբ բացատրվում է ժողովրդավարության մակարդակի փոփոխության միայն 3 տոկոսը, մինչդեռ վաղ և ավելի ուշ շրջանի բարեփոխումների նկատմամբ հանրային վստահության տարբերությունը 5-9 տոկոս է[15]։ Բավական խոսուն է, սակայն, ազդեցության ուժգնությունը. անցման սկզբնական շրջանում բարեփոխումների ազդեցությունը նույնն է, ինչ անցումից հետո 15-16 տարվա ընթացքում։

Էմպիրիկ արդյունքները բավական համոզիչ են. բարեփոխումների ժամկետի ընտրությունը փոքր ազդեցություն ունի ընդհանուր արդյունավետության վրա։ Ավելին, հակառակ տարածված կարծիքի, թե անցումային արդարադատության ուշացած ծրագրերը պակաս արդյունավետ են, հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ուշացած միջոցառումներն իրականում ամենաարդյունավետն են[16]։ Այս առումով, հիմնվելով տվյալների և էմպիրիկ բացահայտումների վրա, հնարավոր է պնդել, որ Հայաստանում անցումային արդարադատության օրակարգ գործարկելու համար ուշ չէ, ու վաղ էլ չէ. այժմ ճիշտ ժամանակն է։

 

Ակնկալիքներ

Հայաստանում անցումային արդարադատության օրակարգը նախ պետք է հստակեցնի, թե ինչ ակնկալիքներ կան թե՛ բուն օրակարգից, թե՛ հանրությունից։ Ակնկալիքները երկու հարթությունում են՝ պատիժ և/կամ հաշվետվողականություն։ Քանի որ անցումային արդարադատությունը մշակված չէ որպես պատժիչ մեխանիզմ, այն ըստ սահմանման չի կարող օտագործվել միայն որպես պատժի (իրավական, պատժիչ գործողության) հիմք։ Թե հայ հասարակությունը որքանով կընդունի անցումային արդարադատության ոչ պատժիչ բնույթը, հիմնաքարային խնդիր է, որը պետք է հաշվի առնել օրակարգը ձևավորելիս։ Միևնույն ժամանակ, օրակարգի նպատակը օրինազանցներին պատասխանատվության ենթարկելն է, իսկ հաշվետվողականությունը հենվում է թափանցիկության և ճշմարտության բացահայտման վրա։

Այս համատեքստում անցումային արդարադատության օրակարգն Հայաստանում պետք է սահմանի հստակ մի սկզբունք. այն չի ձգտելու պատժել մեղավորներին, այլ փորձելու է պատասխանատվության ենթարկել օրինազանցներին՝ պահանջելով ճշմարտություն և թափանցիկություն։ Հետևաբար, ակնկալիքների խնդիրը հանգում է հետևյալին. արդյո՞ք հասարակության համար ճշմարտությունն ու փոխզիջումը ընդունելի կլինեն հատուցման ու պատժի փոխարեն։ Արդյո՞ք հայ հասարակությունը սա արդարադատություն կհամարի, և արդյո՞ք կարդարանան նրա սպասելիքները։

Ակնկալիքների և գոհունակության մասին դիսկուրսը դեռևս վճռական դերակատարում ունի քննարկումներում, թե արդյոք անցումային արդարադատությունն ի վիճակի կլինի ազդել հասարակական ձևափոխման վրա։ Եթե հասարակությանը հիմա իսկ չի գոհացնում այն, որ արդարադատությունն իրականացվելու է անցումային շրջանակում, ապա օրակարգն լեգիտիմության խնդիր է ունենալու։ Այս համատեքստում հանրային սպասելիքները պետք է համապատասխանեցվեն անցումային արդարադատության մեխանիզմներին ու գործիքներին, որոնք անհրաժեշտ կլինեն օրակարգն ամբողջացնելիս։

Պետք է դիտարկել հետևյալ հնարավոր վտանգները.

1) քրեական դատավարությունները, որոնք բնույթով պատժիչ են, կարող են ընկալվել որպես հաղթողի արդարադատություն կամ քավության նոխազի որոնում, հատկապես երբ այդպիսիք դիտարկվեն որպես «ընտրովի արդարադատության» օրինակներ,

2) փոխհատուցումները ևս կարող են ընկալվել որպես արյունոտ փողով զոհերին գնելու փորձեր,

3) ճշմարտության հանձնաժողովները կարող են ընկալվել որպես արդարացման մի ձև, որը բացահայտում է ճշմարտությունը, բայց ոչ ոք չի հատուցում դրա դիմաց[17]։

Ընդհանուր առմամբ, անցումային արդարադատության օրակարգի ձևակերպման սուր կողմերից մեկը հանրային ակնկալիքների մասին իրազեկվածությունն է, ինչպես նաև այդ ակնկալիքները հավասարակշռելն ու դրանք օրակարգին համապատասխանեցնելը։ Եթե հայ հասարակությունը, օրինակ, ակնկալում է պատիժ և վրեժ, արդյունքը հիասթափեցնող կլինի, քանի որ դրանք անցումային արդարադատության նպատակը չեն և չեն էլ կարող լինել։ Եթե, այնուամենայնիվ, հասարակությունն ակնկալում է հաշտություն, ճշմարտություն, հաստատությունների ամրապնդում և հասարակական փոխակերպում, անցումային արդարադատության հաջողության հավանականությունը կտրուկ ավելանում է։ Պարզ ասած՝ անցումային արդարադատության արդյունավետությունը չափելի է կողմերի ակնկալիքներով[18]։

 

Ներգրավե՞լ արդյոք միջազգային խաղացողների, թե՞ Հայաստանը պետք է ձգտի ինքնուրույն որոշումների

Քանի որ անցումային հասարակությունների մեծ մասում որպես կանոն փորձագիտական կամ մասնագիտական անհրաժեշտ հիմք չկա սեփական օրակարգը ձևավորելու և գործարկելու համար, ենթադրվում է, որ միջազգային կառույցների (ՄԿ), ՀԿ-ների և միջկառավարական կազմակերպությունների (ՄԿԿ) վրա հենվելով առաջ շարժվելը ճիշտ ճանապարհ է։ Հետազոտությունը և դրա էմպիրիկ արդյունքները, սակայն, փաստում են հակառակը[19]։ Միջազգային փորձագետների և հաստատությունների խորհրդատվությունը, տեխնիկական աջակցությունը կամ ռեսուրսների կիրառումն ընդունելի և օգտակար է. սա հայտնի է հիբրիդություն անունով։ Սակայն անցումային արդարադատության ծրագրում պաշտոնապես և ակտիվորեն ներգրավված ՄԿ-ների, ՄԿԿ-ների և ոչ տեղական ՀԿ-ների առկայությունը[20] խնդրահարույց է։ Այսպիսով, հիբրիդությունն ունի իր սահմանները։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ «իր ուժերի վրա վստահ անցումային արդարադատությամբ պետություններն» ավելի են հակված զարգացնելու ուժեղ ժողովրդավարական հաստատություններ, օրենքի գերիշխանություն և ներքին կայունություն[21]։ Ի հակադրություն սրանց՝ միջազգային հանրությունից կախված անցումային արդարադատությամբ պետություններն ի վիճակի չեն ինքնուրույն հաղթահարել անցյալի դժվարությունները կամ դիմակայել հասարակության անցումային վիճակին։ Արդյունքում, անցումային արդարադատության սեփական ճանապարհային քարտեզ ունենալու փոխարեն նման պետությունները սպասում են, որ միջազգային հանրությունն ուրվագծի իրենց ապագան։ Ուստի հարցը հետևյալն է՝ Հայաստանի անցումային արդարադատության օրակարգը պետք է «միջազգայնացվի՞», թե՞ «տեղայնացվի»։ Օրակարգի տեղայնացումը, ինքնավար կոմպետենտությունից զատ, չի նշանակում, թե պետությունն ինքնուրույն է առաջ շարժվելու։ Ավելին, թեև գործընթացը ղեկավարում է պետությունը, տեղական ՀԿ-ների և քաղաքացիական հասարակության ակտիվ ներգրավումը շարունակում է կարևոր գործոն լինել։ Ինչպես ցույց է տալիս հետազոտությունը, քաղաքացիական հասարակությունը վճռական դեր ունի անցումային արդարադատության առողջ գործարկման և իրականացման մեջ[22]։

Հետևաբար, անհրաժեշտ է հստակեցնել, թե միջազգային ինչպիսի ներգրավվածություն է ցանկանում Հայաստանն անցումային արդարադատության իր օրակարգում։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ անցումային արդարադատության գործընթացները հաճախ խիստ «կաշկանդված են արտաքին քաղաքականության ժառանգությամբ և նվիրատուների շահերով, ինչպես նաև տեղական քաղաքական վերնախավի ներքին ժառանգությամբ»[23]։ Անցումային արդարադատության արտաքին աջակցությունն առնչվում է ոչ միայն բուն գործընթացին, այլև արտաքին խաղացողների շահերի ու նպատակների առաջմղմանը։ Օրինակ, եթե Եվրոպական Միությունն է աջակցում և ֆինանսավորում անցումային արդարադատության ծրագրերը, նրա նպատակները գաղտնիք չեն, քանի որ ԵՄ-ն ձգտում է «անցումային արդարադատությունը տեղավորել անվտանգություն-զարգացում կապի հարացույցում»[24]։ Միացյալ Նահանգները, մյուս կողմից, չունի արդարադատության այս տեսակին աջակցելու հետևողական քաղաքականություն, թեև աջակցության բոլոր նման ձևերը կապում է իր արտաքին աջակցության հարացույցին. այստեղից էլ կանխավարկածը, որ տրամադրված օժանդակությունը պետք է նպաստի ԱՄՆ-ի շահերին[25]։ Այս հարցի հետազոտությունը ենթադրում է, որ սահմանափակ հիբրիդությունը, հատկապես փորձագիտական և տեխնիկական աջակցության բաղադրիչով, ցանկալի է, իսկ միջազգային խաղացողների պաշտոնական ներգրավվածությունը՝ ոչ։

Այս զեկույցում առաջարկվող մոտեցումն ինքնուրույն օրակարգ է, որը հատուկ «տեղայնացված» է Հայաստանի համար՝ թե՛ ձևակերպման, թե՛ իրագործման տեսանկյունից։

 

Որքանո՞վ պետք է Հայաստանը հենվի Անցումային արդարադատության միջազգային դատարանի վրա (ԱԱՄԴ)

Միջազգային կառույցների, այդ թվում և ոչ պետական գործիչների դերին վերաբերող քննարկումների շրջանակում պետք է ներառվի նաև ԱԱՄԴ-ի դիրքորոշումն այն գնահատականներում, որոնք վերաբերում են ԱԱՄԴ-ի ներգրավվածության մակարդակին ու խորությանը։ ԱԱՄԴ-ի գործունեությունը համեմատաբար արդյունավետ է տեխնիկական ղեկավարության, փորձագիտական խորհրդատվության և ընդհանրապես ոչ ֆորմալ խորհրդակցությունների մակարդակում։ Էմպիրիկ տվյալները ցույց են տալիս, որ ԱԱՄԴ-ի ներգրավվածությունը պետք է հստակեցվի սահմանափակ, ոչ ֆորմալ խորհրդատուի դերով։ Պետք է հաշվի առնել երկու կարևոր հանգամանք ևս։

Նախ, ԱԱՄԿ մոտեցումը, առաջ քաշելով ամբողջական օրակարգ, ընդգծում է անցյալի նկատմամբ պատժիչ արդարադատության կարևորությունը. նման շեշտադրումը հազիվ թե համապատասխանում է Հայաստանի քաղաքական մթնոլորտին։ ԱԱՄԿ-ն պնդում է, որ քրեական արդարադատությունն անցումային արդարադատության ամբողջական ծրագրի էական մաս է, և այն «պետք է կիրառել հնարավորության դեպքում»[26]։ Օրինակ, եթե Հայաստանում ձևավորվի մի օրակարգ, որն ընդգծում է պատժիչ արդարադատությունը, ամենայն հավանականությամբ այն կունենա հակառակ արդյունքը, նկատի ունենալով հատկապես «վենդետաների» և քաղաքական «հետապնդումների» շուրջ մտահոգությունները, որոնք այսօր գերիշխող են հանրային դիսկուրսում։ Այս համատեքստում, ԱԱՄԴ-ի ներգրավվածությունը պետք է սահմանափակվի տեխնիկական և խորհրդատվական փորձագիտությամբ, և ոչ թե անցումային արդարադատության Հայաստանի օրակարգը ձևավորելու կամ ընդլայնելու օժանդակությամբ։

Երկրորդ, ԱԱՄԴ-ի ազդեցությունը դատական հետապնդումների և անցումային արդարադատության օրակարգի ձևավորման վրա ըստ էության սահմանափակ է։ Բացառությամբ Լատինական Ամերիկայի, ԱԱՄԴ-ի արդյունավետ ազդեցությունը սահմանափակ է Աֆրիկայում, ոչ նշանակալի՝ Ասիայում և ամբողջությամբ բացակայում է Եվրոպայում[27]։ Հաշվի առնելով տարածաշրջանը և Հայաստանի եվրասիական աշխարհագրությունը, ԱԱՄԴ-ի արդյունավետությունը ոչ նշանակալի է լինելու նաև այստեղ։

 

Անցումային արդարադատության անհրաժեշտությունը և ընտրովի արդարադատության խնդիրը

Պատրա՞ստ է արդյոք հայ հասարակությունը հասարակական ձևափոխման և կարո՞ղ է անել դա արդար ճանապարհով։ Հարցադրումը երկկողմ է. նախաձեռնել հասարակական փոփոխություն և դա անել արդարացիորեն։ Եթե երկու պահանջները չկատարվեն, անցումային արդարադատության ծրագիրն իրականում անարդարություն կստեղծի։ Հայաստանը չի կարող անցումային արդարադատություն իրականացնել անարդար միջոցներով։ Այս իսկ պատճառով անցումային արդարադատության օրակարգի հիմնական խոչընդոտն արդարադատության ընտրովի օգտագործումն ու իրականացումն է, ինչն ինքնին անարդարության մի ձև է։ Ուստի պետք է անդրադառնալ ընտրովի արդարադատության խնդրին և փորձել բացառել այն։ Ընտրովի արդարադատության կանխարգելումը պահանջում է հետևյալ քաղաքականությունը.

1) Անցյալի անարդարություններին անդրադարձը չի կարող սահմանափակվել քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների խախտումները վերացնելով. սոցիալական և տնտեսական անարդարությունները ևս պետք է ներառված լինեն անցումային արդարադատության վերաբերյալ ցանկացած լիարժեք զեկույցում։

2) Եթե որոշ օրինազանցների համար արվում են բացառություններ, անցումային արդարադատության անհավասար կիրառման այս գործընթացն ինքնին վերածվում է անարդարության գործընթացի։

3) Որպեսզի այն լինի արդարադատության գործընթաց, հետապնդվող նպատակները պետք է լինեն պաշտպանելի։ Եթե Հայաստանում անցումային արդարադատության օրակարգն էթիկապես ու իրավապես պաշտպանված է, գործընթացը նույնպես այդպիսին պետք լինի։

4) Երբ անցյալի անարդարությունների նկատմամբ ձեռնարկվող միջոցներն էլ ավելի են «արմատավորում ճնշումները», գործընթացը չի կարող որակվել որպես անցումային արդարադատության օրինակ, «որովհետև այն, ինչ արմատավորված է, անարդարություն է»[28]։

5) Որպեսզի Հայաստանն իրագործի արդարադատության այս օրակարգը, պետք է իրականում անցման գործընթաց լինի։ Սա նշանակում է, որ անցումային արդարադատության պայմանը անցման գործընթացն է՝ անցում ժողովրդավարական կառավարման։ Այս համատեքստում անցումային արդարադատությունն համաքայլ է հասարակական ձևափոխմանը՝ զարգացնելով և պաշտպանելով ժողովրդավարական արժեքներն ու հաստատությունները։

 

ԱՆՑՈՒՄԱՅԻՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԵՎ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԻ ՍԱՀՄԱՆՈՒՄՆԵՐԸ

Անցումային արդարադատության գործիքների ձևավորումը ենթադրում ու պահանջում է հետևյալ հասարակական խմբերի ակտիվ ներգրավվածություն. վեթինգի ենթարկված կառավարության պաշտոնյաներ և դատական համակարգի ներկայացուցիչներ, քաղաքացիական հասարակություն, լրագրողներ, գիտնականներ, տեղական և միջազգային փորձագետներ, հետազոտողներ։ Այս զեկույցի քաղաքական առաջարկների բաժնի Գ ենթաբաժնի 6-րդ և 7-րդ կետերը հատուկ առաջարկություններն են պարունակում վեթինգի գործընթացի վերաբերյալ։

Մարդու իրավունքների պաշտպանության անկախ հանձնաժողովները, այսպես կոչված ճշմարտության հանձնաժողովի տեսքով, հետաքննելու, բացահայտելու և զեկուցելու են անարդարությունների, իրավախախտումների և մարդու իրավունքների խախտումների դեպքերը Հայաստանի Հանրապետությունում 1991թ. անկախության հռչակումից մինչև մեր օրերը։ Ճշմարտության հանձնաժողովի գործառույթները պետք է ներառեն (բայց չսահմանափակվեն) կոնֆլիկտների լուծումը, պաշտպանության ծրագրերը և փաստահավաք առաքելությունները[29]։

Ճշմարտության հանձնաժողովները պաշտոնական, ժամանակավոր, ոչ դատական փաստահավաք մարմիններ են, որոնք հետաքննում են մարդու իրավունքների խախտման կամ իշխանության չարաշահման դեպքերը երկարատև ժամանակահատվածում։ Ճշմարտության հանձնաժողովները կիրառում են կոնկրետ դեպքին կամ զոհին առնչվող ու ճշմարտությունը բացահայտող մոտեցումներ, տեղեկացնում հայտնաբերված փաստերի մասին և առաջարկում լուծումներ։ Ճշմարտության հանձնաժողովներն ապացուցել են իրենց արդյունավետությունը թե՛ որպես կոնֆլիկտների լուծման, թե՛ որպես հասարակության ապաքինումը մեղմացնող գործիքներ[30]։ Ճշմարտության հանձնաժողովները նպաստում են հաշվետվողականությանը, հայտնաբերում իրավախախտներին, փաստաթղթավորում նախկին խախտումները, ապահովում թափանցիկություն և առաջարկում հանրային բացահայտման և քննարկումների հարթակ։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ անցումային և փոխակերպման շրջաններում ճշմարտության հանձնաժողովներն էական նշանակություն ունեն արդարադատության և հաշվետվողականության ոլորտներում, հատկապես երբ երկիրը համախմբվում է ժողովրդավարացման գործընթացի շուրջ[31]։

Թեև լյուստրացիան որպես քաղաքականություն, որպես անցումային արդարադատության գործիք հետևողականորեն կիրառվել է հետկոմունիստական տարածքի բազմաթիվ երկրներում, այս զեկույցը խորհուրդ չի տալիս կիրառել այն Հայաստանում։ Զեկույցում ներկայացված մեխանիզմներն ու գործիքները անարդարություններին արձագանքելու ավելի արդյունավետ մեթոդներ են և շատ ավելի համաչափ հայ հասարակության կարիքներին։ Ավելին, լյուստրացիան կարող է ստեղծել սոցիալ-տնտեսական հակազդեցություն, մտահոգություն՝ որ կփնտրվեն քավության նոխազներ, իսկ Հայաստանի դեպքում մեծ է ինստիտուցիոնալ ձախողման վտանգը։ Բացի այդ, նկատի ունենալով Հայաստանի փոքր բնակչությունը և փորձագետների ու տեխնոկրատների սահմանափակ քանակը, լյուստրացիան կարող է հանդիպել այսպես կոչված «բյուրոկրատական խոչընդոտների», երբեմն էլ հանգեցնելով ինստիտուցիոնալ ձախողման[32]։

Լյուստրացիա կիրառվել է մի շարք հետկոմունիստական հասարակություններում՝ Գերմանիա (նախկին Արևելյան Գերմանիա), Չեխիայի Հանրապետություն, Բուլղարիա, Ալբանիա, Հունգարիա, Լեհաստան, Լիտվա և Էստոնիա։ Էմպիրիկ արդյունքները սակավ տեղեկություններ են հաղորդում դրա արդյունավետության մասին և թե այն որքանով է այն նպաստում անցումային արդարադատությանը[33]։ Հետկոմունիստական հասարակություններում լյուստրացիան ի սկզբանե թիրախավորել է կոմունիստական կուսակցության անդամներին կամ նախկին կոմունիստներին, այսինքն՝ քաղաքական կուսակցությունը թիրախավորվում է անցյալում իր գործած հանցագործությունների համար։ Մեկ այլ հասկացություն՝ ծայրահեղ վեթինգը, թեև սերտորեն առնչվում է լյուստրացիային, բայց տարբեր է ձևաչափով։ Ինչպես մանրամասն կներկայացվի զեկույցի Զ ենթաբաժնում՝ ծայրահեղ վեթինգն ավելի առողջ գործընթաց է ու ավելի համաչափ Հայաստանում անցումային արդարադատության օրակարգին։

Հատուցումներն անցումային արդարադատության օրակարգերի կիրարկման արդյունավետ մեխանիզմներ են հատկապես սառը պատերազմին կամ զանգվածային բռնություններին հաջորդող շրջանի հասարակություններում։ Հատուցումների կիրառելիությունը Հայաստանի անցումային արդարադատության օրակարգում հստակ սահմանելի չէ, և ինչն ավելի կարևոր է, այն չի կարող համաչափ կիրառվել անհատական հիմքի վրա։ Այս առումով Հայաստանում լավագույն տարբերակը վերականգնողական արդարադատությունն է։ Վերջինս, որպես անցումային արդարադատության գործիք, հստակ լուծումներ է առաջարկում նախորդ վարչակարգից վնաս կրած մարդկանց կարիքներն ու պահանջները բավարարելու համար։ Վերականգնողական արդարադատությունը կենտրոնանում է մասնավորապես մարդու իրավունքների խախտումների զոհերի վրա և փորձում վերականգնել պատճառված վնասը։ Նախադրյալն այն է, որ պետք է ընդունել ֆիզիոլոգիական, ֆիզիկական և սոցիալական վնասը և արձագանքել՝ փորձելով ապաքինման ճանապարհով հասնել հաշտեցման։ Ու քանի որ փորձ է արվում վերացնել անարդարությունն ու վերականգնել արդարությունը, զոհին առաջարկվող փոխհատուցումը կապվում է վերականգնողական արդարադատության հետ։ Փոխհատուցման քաղաքականությանն առնչվող առաջարկները ներկայացված են զեկույցի Զ ենթաբաժնում։

 

Քաղաքական հաշտեցման անհրաժեշտությունը[34]

Քաղաքական հաշտեցումը ենթադրում է հաշտեցում քաղաքացիների շրջանում, հաշտեցում քաղաքացիների միջև և հաշտեցում քաղաքացիների և պետական հաստատությունների միջև։ Քաղաքական հաշտեցումը՝ որպես անցումային արդարադատության լուծում և արդյունք, նախատեսում է երկու մակարդակ։ Առաջին մակարդակում հաշտեցումը տեղի է ունենում քաղաքացիների, ինչպես նաև քաղաքացիների ու պետության միջև։ Ավելի կոնկրետ՝ խնդիրն օրենքի գերակայության և պետական հաստատությունների նկատմամբ վստահության ձևավորումն է։ Երկրորդ շերտում քաղաքական հաշտեցումը պահանջում է ինստիտուցիոնալ ընդգրկուն բարեփոխումներ. քաղաքական հաշտեցման հասնելու համար պետք է վերացնել կառուցվածքային անհավասարությունը։ Այն, իր հերթին, պահանջում է ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ հասարակության մեջ, որտեղ կառուցվածքային անհավասարությունը թե՛ տարածված է, թե՛ սուր։ Որպեսզի քաղաքացիները գնան քաղաքական հաշտեցման, գործընթացին պետք է միջամտեն պետական հաստատությունները։ Բայց եթե համատարած կառուցվածքային անհավասարություն է նաև պետական հաստատություններում, ապա դրանք չեն կարող ծառայել որպես միջնորդ։ Ուստի քաղաքական հաշտեցում չի լինի, եթե զարգացման երկու մակարդակը չապահովվի։

Այսպես, օրինակ, քաղաքացիների դժգոհությունները մեղմելու համար նրանց տրամադրվում է դժգոհությունները բարձրաձայնելու հարթակ՝ դատարաններ։ Սակայն եթե քաղաքացիները ինստիտուցիոնալ վստահություն չեն տածում դատարանների հանդեպ, քաղաքացիների հաշտեցումը հեշտացնելու, նրանց դժգոհություններին արձագանքելու ու անցյալի անարդարությունները շտկելու պետական այս հաստատության դերը զրոյանում է։ Այս համատեքստում, եթե պետական հաստատությունը չբարեփոխվի այնպես, որպեսզի նպաստի հաշտեցմանը, Հայաստանում քաղաքական հաշտեցում տեղի չի ունենա։ Եվ եթե այս օրինակը չսահմանափակենք դատարաններով և այն տարածվի Հայաստանի բոլոր պետական մարմինների վրա, հիմնական սկզբունքը բավական պարզ է։

Անցումային արդարադատության օրակարգի նպատակն է բացատրել այս խնդիրը և միջնորդ հարթակ տրամադրել, որը կառաջարկի քաղաքական հաշտեցում, երբ սկսվի հաստատությունների բարեփոխումների գործընթացը։ Հասկանալով, որ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումը ժամանակատար և երկարատև գործընթաց է, անցումային արդարադատության գործիքները կարող են ստանձնել քաղաքացիների ու պետության միջև քաղաքական հաշտեցմանը նպաստելու կարևոր առաքելությունը, մինչև ինստիտուցիոնալ բարեփոխումը ամրապնդվի, և ձևավորվի բավարար վստահություն քաղաքացիների կողմից։

 

ԷՄՊԻՐԻԿ ՑՈՒՑԻՉՆԵՐ ԵՎ ՀԱՄԵՄԱՏԱԿԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԱՆՑՈՒՄԱՅԻՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾԻՔՆԵՐԻ ԵՎ ԾՐԱԳՐԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ, ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Անցումային արդարադատության (ԱԱ) օրակարգը ձևավորելիս կարևոր են հետևյալ խնդիրները.

- ԱԱ ո՞ր գործիքներն են աշխատում ամենալավը։

- ԱԱ ո՞ր գործիքներն են ամենաարդյունավետը։

- Ո՞ր վկայությունները, փաստերն ու տվյալներն են օգնում ԱԱ գործիքների գնահատմանը։

- Ո՞ր դեպքերի ուսումնասիրությունները կարող են օգտակար լինել անցումային արդարադատության օրակարգի համար։

- Ի՞նչ օրակարգեր, ծրագրեր կամ մոդելներ են լավագույնս համապատասխանում Հայաստանին։

- ԱԱ ո՞ր գործիքներն են համատեղելի Հայաստանում։

Այս բոլոր հարցերին կանդրադառնանք թե՛ այս, թե՛ հաջորդ բաժնում, որը պարունակում է քաղաքականության հստակ առաջարկներ։ Ընդհանուր առմամբ, պետք է առանձնացնել երեք կետ։ Նախ, անցումային արդարադատության գործիքների ազդեցությունը տարբեր երկրներում տարբեր է, և դա է պատճառը, որ համեմատական ուսումնասիրությունները խիստ կարևոր են և հնարավորություն են տալիս գնահատել նմանություններն ու համատեղելիության հնարավորությունը։ Երկրորդ, համեմատական վերլուծությունը և վիճակագրական տվյալներն օգտագործվում են փաստերի հավաքագրման և կիրառման համար, ինչն օգնում է անցումային արդարադատության հայկական օրակարգի գործարկմանը։ Եվ երրորդ, քաղաքական հանձնարարականներ կազմելիս, հատկապես այն դեպքերում, երբ խոսքն անցումային արդարադատության գործիքների մասին է, առաջարկները հիմնվում են ամբողջական օրակարգի գաղափարի վրա՝ միայն մեկ առանձնահատուկ գործիքի կամ մեխանիզմի վրա կենտրոնանալու փոխարեն։ Ընդհանուր առմամբ, փաստերը ցույց են տալիս, որ անցումային արդարադատության գործիքների և միջոցների համադրությունն ամենաարդյունավետ եղանակն է Հայաստանում անցումային արդարադատության օրակարգը գործարկելիս[35]։ Կիրառված ռազմավարություններն ընդօրինակելիս խորհուրդ է տրվում հաշվի առնել հետևյալ գործիքները՝ ճշմարտության հանձնաժողով, ընտրովի համաներում, ծայրահեղ վեթինգ, խորհրդանշական վերականգնում, ընտրովի գաղտնազերծում, իսկ հատուկ և հազվադեպ դեպքերում՝ դատավարություններ։ Ճշմարտության հանձնաժողովը կկիրառի համաներում, վեթինգ, վերականգնման հանձնարարականներ, իսկ որոշ դեպքերում՝ հղում վկայություններին և դատավարության հանձնարարականներ։

Ճշմարտության հանձնաժողովների հաջողությունը գնահատվում է երկու չափանիշով՝ կայունություն և արդյունավետություն։ Կայունությունը չափվում է նրանով, թե հանձնաժողովը որքան ֆինանսավորում, աջակցություն և ինչպիսի մանդատ է ստանում։ Որքան շատ ռեսուրսներ ունենա հանձնաժողովը, այնքան բազմակողմանի կլինեն հետաքննչական հնարավորությունները, ինչը, ըստ էության, կնպաստի կայունությանը։ Արդյունավետությունն անմիջականորեն կախված է հանձնաժողովի կայունությունից. ավելի կայուն ճշմարտության հանձնաժողովները կարող են բացահայտել «ավելի մանրակրկիտ և վստահելի ճշմարտություն անցյալի դաժանությունների վերաբերյալ… որտեղ բացահայտումները հանրային են, իսկ հանձնարարականները կատարվում են»[36]։

 

Ճշմարտության հանձնաժողովների մասի ուսումնասիրության աղյուսակը տես այստեղ 

Երկու հաջող դեպքի ուսումնասիրություն

Ճշմարտության կայուն հանձնաժողովներ և մեկ պակաս հաջող դեպք

 

Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն

Գրեթե 45 տարի Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը (ՀԱՀ) պարտադրում էր ցեղային խտրականության վրա հիմնվող քաղաքական համակարգ, որն իր գագաթնակետին հասավ կոտորածների, թիրախավորված սպանությունների, կամայական կալանավորումների, զանգվածային կտտանքների, ինչպես նաև սոցիալական և տնտեսական խտրականության բազմապիսի դեպքերով։ Կառավարող սպիտակ փոքրամասնությունը զրկանքների և պատժի քաղաքականություն էր պարտադրում հասարակության ոչ սպիտակ մեծամասնությանը։ Իշխանության հարաբերականորեն խաղաղ փոխանցումը և 1994թ. Նելսոն Մանդելայի իշխանության գլուխ գալը ճշմարտության ազգային հանձնաժողով ձևավորելու կարևոր դիսկուրսի հիմք դարձավ։ Այս քննարկումները նպատակ ունեին ճշմարտության դիմաց համաներում առաջարկել բոլոր նրանց, ովքեր իրավախախտումներ են կատարել. սա ճշմարտության ձգտման հիմնարար գործընթաց էր[37]։

1995թ. երկրի խորհրդարանն ընդունեց Ազգային միասնության առաջխաղացման և հաշտեցման ակտը՝ 17 մարդու լիազորելով ձևավորել ճշմարտության հանձնաժողով, որի նախագահը արքեպիսկոպոս Դեսմոնդ Թութուն էր։ Հանձնաժողովին տրվեց անհատական համաներում շնորհելու, փաստեր և վկայություններ հավաքագրելու, ականատեսներին դատարան կանչելու, ականատեսների պաշտպանության ծրագիր կազմելու մանդատ։ Հանձնաժողովում փոխկապակցված երեք կոմիտե կար՝ Մարդու իրավունքների խախտումների կոմիտե (զբաղվում էր փաստերի ու վկայությունների հավաքագրմամբ և մարդու իրավունքների խոշոր խախտումների փաստաթղթավորմամբ), Համաներման կոմիտե (զբաղվում էր համաներման անհատական դիմումներով) և Հատուցումների և վերականգնման կոմիտե (զբաղվում էր հատուցումների ծրագրի ձևավորմամբ)[38]։ Հանձնաժողովի աշխատանքը հանրային էր, ներգրավված էին մեծ թվով լրագրողներ, լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներ և դիտորդներ։ Ավելին, հանձնաժողովը կազմակերպում էր հանրային լսումներ, որոնք թիրախավորում էին Հարավաֆրիկյան Հանրապետության հասարակության կարևոր հատվածները՝ իրավական համայնք, գործարար համայնք, կրոնական համայնք, առողջապահական համայնք և զինված ուժեր։

Պերու

1980 թվականից Պերուի կառավարությունը երկպառակտիչ հակամարտության մեջ էր գյուղական շրջանների զինված խմբավորումների հետ։ Հակամարտության ընթացքում բազմաթիվ էին առևանգումների, կտտանքների, արտադատարանական սպանությունների և մարդու իրավունքների կոպտագույն խախտումների դեպքերը։ 2000թ. Ալբերտո Ֆուխիմորիի կառավարությունը տապալվեց, հանրային ճնշման տակ ժամանակավոր կառավարությունը ստեղծեց ճշմարտության հանձնաժողով։ Հանձնաժողովին տրվեց թե՛ պետության, թե՛ զինված խմբերի կողմից մարդու իրավունքների չարաշահումների և մարդասիրական օրենքի խախտումների հետաքննության մանդատ[39]։ Հանձնաժողովը կազմված էր 13 անդամից, Պերուի եպիսկոպոսական հանձնաժողովը դիտորդի կարգավիճակ ուներ։ Հանձնաժողովը ղեկավարում էր Պերուի Կաթոլիկ համալսարանի նախագահը՝ երկրում մեծ հեղինակություն վայելող մի մտավորական։ Հանձնաժողովը պետք է բացահայտեր գյուղական շրջաններում բռնությունների պատճառները, նախաձեռներ դատական հետաքննություններ, կատարեր հատուցումների վերաբերյալ առաջարկներ և առաջարկեր բարեփոխումներ։

Պերուի հանձնաժողովը Լատինական Ամերիկայի առաջին ճշմարտության հանձնաժողովն էր, որն իրականացրեց հանրային լսումներ. դրանք ներառում էին պետության երեք նախկին ղեկավարների վկայությունները, ինչպես նաև զինված խմբերի բանտարկված անդամների ցուցմունքների տեսագրություններ։ Հանձնաժողովը կազմված էր 400 անդամից, տարածաշրջանային գրասենյակներ ուներ տասներեք մեծ ու փոքր քաղաքներում։ Օգտվելով հիբրիդությունից՝ հանձնաժողովը համագործակցում էր զանազան ՀԿ-ների (Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտե, Մարդու իրավունքների կոորդինացման կոմիտե), ինչպես նաև ՄԿԿ-ների հետ (ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների հարցերով գերագույն հանձնակատարի գրասենյակ)։ Հանձնաժողովն օգտվում էր տվյալների ընդգրկուն համակարգից՝ բռնությունների և իրավունքների խախտման թիվը, տեսակն ու բնութագիրը հստակեցնելու, վերլուծելու և արձանագրելու համար։ Հանձնաժողովին հաջողվեց արձանագրել, որ երկում սպանվել կամ անհայտ կորել է 69,280 մարդ։ Այս տվյալներն անսպասելի վիճակագրություն վեր հանեցին. զոհերի 75 տոկոսը տեղաբնիկ քեչուա ցեղից էր, բացի այդ, զոհերի մեծ մասը երկրի ամենաաղքատ շրջաններից էին, 12 տոկոսը՝ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ (քաղաքապետեր, դատավորներ և այլն)։ Հանձնաժողովը ցնցող մեկ այլ բացահայտում էլ արեց. սպանությունների 54 տոկոսն իրականում կատարվել էին զինված խմբավորումների կողմից, պետական ուժերը պատասխանատու էին սպանությունների 37 տոկոսի համար։ Հանձնաժողովը եզրակացությունները փոխանցեց դատախազությանը, պետությունը իրավական գործընթաց նախաձեռնեց վայրագությունների համար պատասխանատու պետական այրերի նկատմամբ։ Նրանց շարքում ամենանշանակալիները երկրի նախկին նախագահ Ֆուխիմորին էր (դատապարտվեց 25 տարվա ազատազրկման) և հետախուզության նախկին ղեկավար Վալդիմիրո Մոնտեսինոսը (դատապարտվեց կոռուպցիայի և արտադատարանական սպանությունների համար)։

Մարոկկո

2004 թվականին Մարոկկոն դարձավ արաբական աշխարհի առաջին երկիրը, որը ձևավորեց ճշմարտության հանձնաժողով։ Թագավոր Մուհամմեդ IV-ի հովանու ներքո 1999թ. ձևավորվեց Անկախ արբիտրաժային խորհուրդը, որը պետք է զբաղվեր նախորդ քառասուն տարիների ընթացքում Մուհամմեդի հոր՝ Հասան II թագավորի օրոք տեղի ունեցած մարդու իրավունքների խախտումներով։ Հասան II-ը վարում էր բռնաճնշումների քաղաքականություն, ինչը ներառում էր մահապատիժներ, կամայական բանտարկություններ, հարկադրված աքսոր, կտտանքներ և քաղաքական այլախոհների առևանգում (շատերին տասնամյակներ շարունակ պահում էին գաղտնի կալանավայրերում)։ Անկախ արբիտրաժային խորհուրդը նպատակ ուներ փոխհատուցում տրամադրել զոհերի ընտանիքներին։ Այս նախաձեռնությունը, սակայն, բավարար չէր անցյալի իրավախախտումներին արձագանքելու համար. քաղաքացիական հասարակությունն ու մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող խմբերը կոչ էին անում ստեղծել իրական ճշմարտության հանձնաժողով[40]։ 2004թ. ձևավորվեց Հավասարության և հաշտեցման հանձնաժողովը, որը բաղկացած էր 17 անդամից, Մարոկկոյի ամենահեղինակավոր մարդկանցից մեկի՝ մարդու իրավունքների պաշտպան Դրիս Բենզեքրիի նախագահությամբ։

Հանձնաժողովը լիազորված էր արձագանքել հանցագործություններին առնչվող համակարգային և խորքային խնդիրներին՝ ի հակադրություն անհատներին թիրախավորելու և պատասխանատվության ենթարկելու պրակտիկայի։ Այդուհանդերձ, հանձնաժողովը քրեական հետապնդում նախաձեռնելու մանդատ չուներ։ Հանձնաժողովը չուներ նաև դատարան կանչելու, խուզարկության և կալանքի լիազորություններ, թեև պետական մարմինները օրենքով պարտավոր էին գործակցել վերջինիս հետ։ Հանձնաժողովի աշխատանքն այս համատեքստում առավելապես կենտրոնացած էր հետաքննությունների ուղղությամբ՝ փաստերի (ցուցմունքներ, ականատեսների վկայություններ, անհայտ կորածների հայտնաբերում) հավաքագրում և փաստաթղթավորում։ Հանձնաժողովի զեկույցը փաստում էր, որ պետությունը պատասխանատու է կտտանքների, կամայական կալանավորումների, առևանգումների և մահվան պատճառ դարձած ոչ համաչափ ուժի հաճախակի ու չհիմնավորված կիրառման համար։

 

Համեմատական վերլուծություն

Ճշմարտության վերոնշյալ երեք հանձնաժողովների համեմատությունը ցույց է տալիս, որ դրանք հաջողված էին Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում և Պերուում, Մարոկկոյի դեպքում այն նվազ հաջողություն ունեցավ։ Պատճառներն ակնհայտ են։ Առաջին, եթե հարավաֆրիկյան և Պերուի հանձնաժողովներն օժտված էին խուզարկության և կալանքի, դատարան կանչելու և հետաքննություն նախաձեռնելու լիազորություններով, Մարոկկոյի հանձնաժողովը զուրկ էր այս գործիքներից։ Երկրորդ, եթե երկու ճշմարտության հանձնաժողովներն ունեին համաներման լիազորություններ, այսինքն՝ խթանում էին ճշմարտությունը բացահայտելու գործընթացը, Մարոկկոյի հանձնաժողովը նման մանդատ չուներ։ Երրորդ, եթե երկու ճշմարտության հանձնաժողովներն իրավունք ունեին քրեական հետապնդում սկսել և փաստերը փոխանցել հետաքննության համար, Մարոկկոյի հանձնաժողովին սա խստորեն արգելված էր։ Չորրորդ և ամենակարևորը, եթե երկու ճշմարտության հանձնաժողովները կարող էին պատասխանատվության կանչել իրավախախտներին, Մարոկկոյի հանձնաժողովը դա չէր կարող։ Այլ կերպ ասած՝ ճշմարտության հանձնաժողովի մանդատի ուժն ու ծավալը սերտորեն կապված է նրա կայունության հետ։

 

Հայաստանյան համատեքստում կիրառելի ճշմարտության հանձնաժողովներ

Արգենտինա

Առաջին ճշմարտության հանձնաժողովն անցումային արդարադատության շրջանակներում ստեղծվել է 1983 թվականին, Արգենտինայում և կոչվում էր «Անհետ կորածների ազգային հանձնաժողով» (CONADEP)։ Հանձնաժողովի նպատակը անհետ կորած քաղաքացիների մասին տեղեկությունները ճշտելն էր, քաղաքացիներ, որոնք 1976-1983 թվականներին զոհ էին գնացել ռազմական խունտայի կառավարմանը։ Երկրում ձերբակալվել, կտտանքների էր ենթարկվել ու սպանվել էր մոտ 30,000 մարդ։ Այս իրադարձությունները հայտնի են Կեղտոտ պատերազմ անունով։

Քաղաքացիական կառավարման անցնելուց առաջ ռազմական խունտան իրեն օժտել էր հետապնդման անձեռնմխելիությամբ և ոչնչացրել փաստաթղթերն ու ապացույցները, որոնք առնչվում էին այդ տարիներին։ 1983թ. ռազմական խունտան, հանրային ճնշման տակ, համաձայնեց համաժողովրդական ընտրությունների, ինչը հանգեցրեց Ռաուլ Ալֆոնսինի հաղթանակին. վերջինս ՀԿ-ների օժանդակությամբ ավարտեց CONADEP-ի ձևավորումը։ Արգենտինայի զինված ուժերը հրաժարվեցին համագործակցել CONADEP-ի հետ։ CONADEP-ին, սակայն, հաջողվեց մեծածավալ փաստեր հավաքել՝ հենվելով ականատեսների ցուցմունքների վրա և վեր հանել փաստաթղթեր, որոնք թույլ էին տալիս պարզել ձերբակալությունների մանրամասները, կտտանքների մեթոդները, կալանավայրերը և անհետ կորածների ինքնությունը[41]։ CONADEP-ի աշխատանքը հանգեցրեց ոչ միայն իրավախախտումների բացահայտմանը, այլև Կեղտոտ պատերազմում ներգրավված 1400 անհատի հետապնդմանը։

Գերմանիա

1992 թվականին՝ վերամիավորումից հետո, Գերմանիայի խորհրդարանը ձևավորեց հետաքննությունների հանձնաժողով՝ Գերմանիայում Սոցիալիստական Միացյալ Կուսակցության (ՍՄԿ) գործունեությանը գնահատական տալու նպատակով։ 1995թ. ձևավորվեց «Գերմանիայի միավորման գործընթացում ՍՄԿ դիկտատուրայի հետևանքների հաղթահարման հետաքննությունների հանձնաժողովը»։ Այս հանձնաժողովների առաքելությունը հիմնականում սիմվոլիկ էր, վերջիններս ունեին զուտ փաստահավաք առաքելություն։ Բացի այդ, դրանք պետք է հետաքննեին և փաստաթղթավորեին Գերմանական Դեմոկրատական Հանրապետության (Արևելյան Գերմանիա) կառավարության գործունեությունը 1949-1989 թթ.։ Հանձնաժողովը, հարցման դեպքում, հաշվետու էր Գերմանիայի խորհրդարանական հանձնաժողովներին։ Հանձնաժողովի մանդատն ընդգրկում էր այնպիսի ոլորտներ, ինչպիսիք են մարդու իրավունքների խախտումները, պետության քաղաքականությունը և գործունեությունը, ՍՄԿ վարչակարգի կառուցվածքն ու գործունեությունը, քաղաքական, մտավոր և սոցիալական բռնաճնշումները, գաղափարախոսության դերը կրթական համակարգում, դատարանների անկախությունը[42]։ Հանձնաժողովի գործունեությունը թույլ տվեց գրանցել հետևյալ արդյունքները. 1) հանրային լսումներ ԳԴՀ-ի կառավարության կոռուպցիոն և անարդարությունների պրակտիկայի շուրջ, 2) STASI-ի արխիվների գաղտնազերծում, որը վեր էր հանում անվտանգության համակարգի պրակտիկաները, 3) հնարավորություն վարչակարգի զոհերի համար՝ բողոքարկելու նախկին պաշտոնյաների և սպաների որոշումները, 4) լիակատար թափանցիկություն՝ թե ԳԴՀ կառավարությունն ինչպես է ճնշումների ենթարկել քաղաքացիներին։ Հանձնաժողովի զեկույցները գերմանական հասարակությանը, և ինչն ավելի կարևոր է, Արևելյան Գերմանիայի բնակիչներին հսկայածավալ տեղեկություններ տրամադրեցին բռնաճնշումների, գաղտնիության և համատարած վախի մթնոլորտի մասին, որի մեջ նրանք ապրել էին տարիներ շարունակ։ Արխիվների բացելը, կառավարության գործունեության գաղտնազերծումը և ռեպրեսիվ անցյալին հակադրվելու հնարավորությունը նպաստեցին գերմանական հասարակության առողջացմանն ու միավորմանը։

 

Համեմատական վերլուծություն

Արգենտինայի և Գերմանիայի փորձի համատեքստային, համեմատական կիրառումը հետխորհրդային Հայաստանում ակնհայտ է հետևյալ ոլորտներում.

1) Թեև Հայաստանի քաղաքական համակարգում ռազմական խունտան գերիշխող դիրք չուներ, քաղաքական ղեկավարությունը պետական անվտանգության համակարգն օգտագործում էր այլախոհներին ճնշելու համար, ինչը հանգեցնում էր ձերբակալությունների, կտտանքների և նույնիսկ մահվան դեպքերի։ Այս գործընթացը համատարած կամ համակարգված չէր, ինչպես Կեղտոտ պատերազմի տարիներին, այնուամենայնիվ, գոյություն ուներ բռնաճնշումների համակարգային կառուցվածք, որը հատուկ էր կառավարման այս ոճին։

2) Հայաստանյան զինված ուժերի և որոշ զինվորականների մասնակցությունն անցյալում կատարված իրավախախտումներում սուր և զգայուն խնդիր է թե՛ հասարակական, թե՛ հաստատությունների մակարդակում։ Արգենտինայի դեպքում զինված ուժերը հրաժարվեցին համագործակցել ճշմարտության հանձնաժողովի հետ։ Ավելին, երբ կառավարությունն ընդունեց նորմեր, որոնք թույլ էին տալիս զինվորականների դատապարտումը, մեծ հակազդեցություն եղավ միջին օղակի սպաների կողմից։ Ուստի կառավարությունը ստիպված էր հետապնդումները սահմանափակել միայն զինված ուժերի ղեկավարության մակարդակում, որոնք պատասխանատու էին Կեղտոտ պատերազմի համար։ Հայաստանի դեպքում սա նույնպես զգայուն խնդիր է, քանի որ ակնհայտ է, որ համակարգային իրավախախտումները գերիշխող են եղել զինված ուժերում, և անցումային արդարադատության հայաստանյան օրակարգը պետք է քաջատեղյակ լինի այն խնդիրներից, որոնք ժամանակին ծառացել են Արգենտինայի առաջ։ Միջին օղակի սպաները չեն կարող քավության նոխազ դառնալ զինվորական բարձրագույն ղեկավարության իրավախախտումների համար։ Միևնույն ժամանակ, քաղաքացիական իշխանությունները պետք է քայլեր ձեռնարկեն, որ զինվորական կոնկրետ գործիչների դեմ մեղադրանքները չնույնականացվեն զինված ուժերի հետ։ Արգենտինայի կառավարության նմանօրինակ բացթողումը անցումային արդարադատության օրակարգի ձախողման պատճառ դարձավ, քանի որ գործընթացից զինվորականների դուրս մղումը սպառնում է երկրի ժողովրդավարացմանը։ Այս համատեքստում պատասխանատվության կանչելով զինվորական որոշ գործիչների, հայաստանյան օրակարգը պետք է զգույշ լինի ինստիտուցիոնալ զգայունության հարցում։

3) Գեներալ Մանվել Գրիգորյանի ձերբակալությունը, օրինակ, հակազդեցություն չառաջացրեց զինված ուժերում, քանի որ նրան առաջադրված մեղադրանքներն անջատ են ռազմական գործից։ Նա մեղադրվում է որպես անհատ քաղաքացի։ Համեմատական համատեքստում, սակայն, նախկին պաշտպանության նախարար Միքայել Հարությունյանի, ՀԱՊԿ նախկին քարտուղար Յուրի Խաչատուրովի և նախկին պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանի դեմ մեղադրանքները ինստիտուցիոնալ զգայունության խնդիր ստեղծեցին և բացասաբար ընդունվեցին զինված ուժերում։ Եթե Հայաստանում զինվորականների նկատմամբ նախաձեռնվեն հետաքննություններ ու կիրառվեն հաշվետվողականության մեխանիզմներ (անգամ ձերբակալություններ), դա պետք է արվի զգուշորեն՝ քաղաքացիական և ռազմական ինստիտուտների միջև բախումից խուսափելու համար։ Ինչպես վկայում է Արգենտինայի փորձը, ճշմարտության հանձնաժողովները շատ ավելի են նպաստում հասարակական և ինստիտուցիոնալ կայունությանը, քան քրեական գործերը կամ քրեական հետապնդումները զինված ուժերում։

4) Ինչ վերաբերում է գերմանական փորձին, ապա պետական ապարատի գործունեությունը, անվտանգության համակարգի չարաշահումների, անօրինական կամ արտադատարանական հսկողության, կամայական կամ կեղծ ձերբակալությունների, շորթման և կազմակերպված կոռուպցիայի դեպքերը պետք է դիտարկվեն համակարգային խնդիրներ, և ոչ թե անհատականացվեն քաղաքական նախորդ վերնախավի մակարդակում։ Ճշմարտության գերմանական հանձնաժողովները կառուցվածքային և ինստիտուցիոնալ խնդիրներին առերեսվելու գերազանց և կիրառելի օրինակ են, իսկ բացահայտումների մեխանիզմները ոչ միայն «մաքրագործող» են անցումային հասարակության համար, այլև չափազանց օգտակար հաշտեցումն ու հասարակական ապաքինումը խթանելու նպատակով։

 

Ամփոփ՝ հետկոմունիստական երկրներում անցումային արդարադատության օրակարգի շուրջ

Հետկոմունիստական երկրներում անցումային արդարադատության գործիքների ներդրումը ներառում էր ճշմարտության հանձնաժողովներ, գաղտնազերծում, դատական հետապնդումներ, լյուստրացիա և համաներում։ Հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ մեկ գործիքը (օրինակ լյուստրացիան) բավարար չէ ժողովրդավարացման ու մարդու իրավունքների ոլորտում բարելավում արձանագրելու տեսանկյունից[43]։ Այնուամենայնիվ, անցումային արդարադատության փոխկապակցված օրակարգը՝ զանազան գործիքների հավաքական և ընդարձակ կիրառությամբ, կարող է նշանակալի արդյունքներ ապահովել։ Ճշմարտության հանձնաժողովներն ինքնին սահմանափակ դրական ազդեցություն կարող են ունենալ, սակայն համաներման, դատավարությունների, վերականգնումների համադրությունը կարող է նպաստել պետական ինստիտուտների ամրապնդմանը և հասարակության ժողովրդավարական համախմբմանը[44]։ Նույնքան կարևոր է անցումային արդարադատության օրակարգում հաշտեցման ծրագրերի ներառումը։ Չեխիայի Հանրապետությանը, օրինակ, հաջողվեց կյանքի կոչել անցումային արդարադատության ամենաընդգրկուն ու բազմակողմանի ծրագիրը Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում, որը դեպքերի ճնշող մեծամասնությամբ ընդգծում էր արդարադատությունը հաշտեցման հաշվին։ Այդուհանդերձ չեխերը այնքան էլ գոհ չեն արդյունքներից և միանգամայն դժգոհ են հաշտեցման բացակայությունից[45]։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ անցումային արդարադատության կայուն և հաջողված օրակարգը պետք է ներառի ճշմարտության հանձնաժողովներ, գաղտնազերծում, հետապնդումներ, համաներում, և, ինչը նույնքան կարևոր է, հաշտեցման ծրագրեր։

 

ԱՌԱՋԱՐԿՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՆՑՈՒՄԱՅԻՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ

Հայաստանում անցումային արդարադատության կայուն[46] ծրագրի և օրակարգի վերաբերյալ առաջարկները կենտրոնանում են երկու հիմնական գործիքի շուրջ՝ ճշմարտության հանձնաժողով և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ[47]։ Առաջարկների այս շրջանակը թե՛ միահյուսված է, թե՛ փոխլրացնող։ Ավելին, ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները, այսինքն՝ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների վերաբերյալ առաջարկները մեծապես կախված են ճշմարտության հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքներից։ Այս համատեքստում ճշմարտության ազգային հանձնաժողովի ձևավորումը և գործարկումը շարունակում է մնալ Հայաստանում անցումային արդարադատության քաղաքականության ամենակարևոր բաղադրիչը։ Ճշմարտության հանձնաժողովի պատասխանատվության ու գործառույթների շրջանակը, սակայն, ենթադրում է քաղաքական առաջարկներ և հանձնարարականներ անցումային արդարադատության միջոցների և գործիքների վերաբերյալ՝ վեթինգ, հատուցումներ, գաղտնազերծումներ, հնարավոր դատավարություններ և համաներում։

 

Ճշմարտության հանձնաժողովը Հայաստանում

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ ճշմարտության հանձնաժողովներն ամենաարդյունավետն են, երբ «օգնում են, որ ուժեղ, բարեփոխիչ կոալիցիան ձեռնարկի իրավական հաստատությունների ամրապնդման գործը»[48]։ Մոտեցումը համադրելի է Հայաստանում 2018-ին հաջորդած քաղաքական զարգացումներին։ Անցումային արդարադատություն իրականացրած 76 երկրի ազգային մոդելների ուսումնասիրությունը վկայում է, որ ճշմարտության և հաշտեցման կայուն հանձնաժողովները թե՛ անմիջականորեն, թե՛ հավաքական իմաստով նպաստում են ժողովրդավարական գործընթացների ամրապնդմանը, քաղաքական բռնության, տնտեսական և ծանր հանցագործությունների թվի նվազմանը[49]։ Ճշմարտության հանձնաժողովները նպաստում են հասարակության ձևափոխմանը, դրանք ձևավորվում են հասարակական տարբեր ուժերի ներգրավվածությամբ, օրենսդրության գործադրմամբ։ Այս համատեքստում հանձնաժողովները, որոնք ձևավորվում են գործադրի հրամանով, չունեն լեգիտիմության կամ հասարակական աջակցության նույն աստիճանը, ինչ ներառական գործընթացի արդյունքում ձևավորվածները։

Ինչ վերաբերում է Հայաստանին, ապա կարելի է դիտարկել ճշմարտության երեք տեսակի հանձնաժողովի ստեղծման հնարավորությունը, որոնցից և ոչ մեկը չպետք է ենթադրի վարչապետի (գործադրի) ներգրավվածությունը։ Հանձնաժողովը պետք է զբաղվի փաստերի հավաքագրմամբ և փաստաթղթավորմամբ, վեր հանի անցյալի իրավախախտումները, համադրի վկայությունները, փաստերը թափանցիկ և չքաղաքականացված ներկայացնի հասարակությանը։ Ճշմարտության հանձնաժողովի նպատակը, սակայն, այս ամենով հանդերձ, հաշտեցումն ու ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները պետք է լինեն, և ոչ թե պատիժը կամ հատուցումը։

 

Ենթաբաժին Ա

Հայաստանում ճշմարտության հանձնաժողովը կարող է ունենալ հետևյալ տեսքը.

1) Որպես ճշմարտության հանձնաժողով հանդես եկող խորհրդարանական հատուկ հանձնաժողով, որն Ազգային ժողովի հետ մեկտեղ զոհերի, փորձագետների, քաղաքացիական հասարակության և շահագրգիռ կողմերի համար հարթակ է ապահովում ապացույցներ, փաստեր հրապարակելու համար, և որը տեսագրում ու հանրայնացնում է բոլոր փաստերն ու ապացույցները։

2) Ազգային ժողովն օրենք է ընդունում ճշմարտության հանձնաժողովի ձևավորման, դրա կազմի, իրավասությունների, գործառույթների, ընդհանուր լիազորությունների և ամփոփիչ զեկույցի պատրաստման ժամանակացույցի մասին։ Ճշմարտության այսպիսի հանձնաժողովը ենթադրում է կառավարության պաշտոնյաների, տեղական հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների, քաղաքացիական հասարակության ակտիվիստների, տեղական փորձագետների, լրագրողների և միջազգային փորձագետների՝ որպես ոչ ֆորմալ խորհրդատուների/դիտորդների ներգրավվածություն (սա չի ենթադրում հիբրիդային հանձնաժողով)[50]։

3) «Ընդլայնել շրջանակը» կամ ստեղծել ճշմարտության միացյալ հանձնաժողով, որը ներառում է խորհրդարանականներ, գործադիր և դատական իշխանությունների, ինչպես նաև ոչ կառավարական կազմակերպությունների ներկայացուցիչներ, քաղաքացիական ակտիվիստներ, տեղական փորձագետներ, լրագրողներ և միջազգային փորձագետներ՝ որպես ոչ ֆորմալ խորհրդատուներ/դիտորդներ (սա նույնպես չի ենթադրում հիբրիդային հանձնաժողով)։

 

Ենթաբաժին Բ

Հայաստանում ճշմարտության հանձնաժողովը՝ հաշվի առնելով առկա հետազոտությունները, լավագույն պրակտիկայի և վիճակագրական տվյալների ուսումնասիրությունը, կարող է ունենալ հետևյալ ձևաչափը.

1) Ճշմարտության հանձնաժողովի մանդատը պետք է լինի համեմատաբար բազմակողմանի, ինչպես Հարավաֆրիկյան Հանրապետության դեպքում։ Հանձնաժողովը նվազագույնը պետք է ունենա անհատական համաներման[51], խուզարկության և փաստերի հավաքագրման, ականատեսներին դատարան կանչելու և անհրաժեշտության դեպքում դատարան կանչված ականատեսներին կալանավորելու լիազորություններ։

2) Ճշմարտության հայաստանյան հանձնաժողովը պետք է առանձին դեպքերի ուսումնասիրության արդյունքում հավաքագրի փաստերը և կազմված լինի փոխկապակցված կոմիտեներից։ Առաջարկվում է հինգ կոմիտե. ա) պետության անվտանգության ուժերի կողմից քաղաքական դրդապատճառներով (այլախոհների կալանավորում, բողոքի ցույցերի ցրում, քաղաքական ակտիվիստների ծեծ, կտտանքներ և այլն) մարդու իրավունքների խախտումները հետաքննող կոմիտե, բ) պետության անվտանգության ուժերի կողմից ոչ քաղաքական դրդապատճառներով (ծեծ և կտտանքներ վկայություններ ստանալու համար, կեղծ դատավճիռներ և փաստերի կեղծում, շորթում, կոռուպցիա և այլն) մարդու իրավունքների խախտումները հետաքննող կոմիտե, գ) դատական մարմինների կողմից ընթացակարգային նորմերը և մարդու իրավունքների խախտումները (անմեղ ամբաստանյալների դատապարտում, մեղադրյալների իրավունքների ոտնահարում, դատավորների և դատախազների կողմից կոռուպցիայի դեպքեր, դատախազության ոչ իրավաչափ գործողություններ և այլն) հետաքննող կոմիտե[52], դ) հայկական զինված ուժերում մարդու իրավունքների խախտումները, կոռուպցիան և ոչ իրավաչափ գործողությունները (զինվորների մահ անհայտ հանգամանքներում, իշխանության և լիազորությունների չարաշահում, զինվորների դեմ ֆիզիկական բռնություններ և շորթում, կոռուպցիա և այլն) հետաքննող կոմիտե, ե) գործադիր կոմիտե, որը գործում է որպես համաներման կոմիտե (մշակում և որոշմներ է ընդունում առաջարկվող կամ շնորհվող համաներման տեսակի, ձևի, ծավալի վերաբերյալ)։

3) Ճշմարտության հանձնաժողովի ընթացիկ գործունեությունը կարող է կազմակերպել գործադիր կոմիտեն։ Համապատասխան կոմիտեների յուրաքանչյուր անդամ պետք է մասնակցի գործադիր կոմիտեի նիստին։ Գործադիր կոմիտեի նախագահը պետք է լինի ճշմարտության հանձնաժողովի նախագահը։ Համապատասխանաբար, գործադիր կոմիտեն պետք է կազմված կլինի հինգ անդամից՝ չորս կոմիտեների անդամներ և նախագահ։ Որոշումների ընդունումը, հանձնարարականները, հետաքննություններն ու արդյունքների քննարկումն իրագործվում են համատեղ։ Գործադիր կոմիտեն նախաձեռնում է համաներման մասին որոշումները։

4) Ճշմարտության հանձնաժողովի նախագահը պետք է օժտված լինի սիմվոլիկ իշխանությամբ, ղեկավարի և խորհրդատվություն տա կոմիտեներին, ինչպես նաև ապահովի գործունեության հանրային լեգիտիմությունը։ Նախագահը պետք է ղեկավարի գործադիր կոմիտեն, բայց նախ և առաջ միջնորդի դերում։ Նախագահը պետք է ֆորմալ կերպով մասնակցի որոշումների կայացմանը (բացի խորհրդատվական գործունեությունից), քվեարկության միջոցով՝ միայն անհրաժեշտության դեպքում, երբ ձայները հավասար են բաշխվում։ Նախագահին պետք է առաջադրի Ազգային ժողովի հատուկ հանձնաժողովը, որը զբաղվում է անցումային արդարադատությամբ, և որի թեկնածությունը պետք է հաստատվի ԱԺ քվեարկությամբ։

5) Հենվելով Պերուի հաջողված օրինակի վրա՝ ճշմարտության հանձնաժողովը Հայաստանում պետք է օգտվի տվյալների ընդգրկուն շտեմարանից՝ հանձնաժողովի կոմիտեների եզրակացությունները փաստաթղթավորելու, արձանագրելու, վերլուծելու և դրանց իրագործմանը հետևելու համար։ Ավելին, քանակական մեթոդաբանությունը, հիմնված շտեմարանում առկա տվյալների վրա, կարող է վիճակագրական կարևոր եզրակացությունների հանգեցնել և հուշումներ պարունակել պատճառահետևանքային կապերի ու զարգացումների հավանական միտումների վերաբերյալ։

6) Հանձնաժողովի անդամների ընտրությունը, հաշվի առնելով համաշխարհային լավագույն փորձը, պետք է կատարվի հետևյալ կերպ. ա) պետք է ձևավորվի փորձագետների անկախ ընտրող հանձնաժողով (ԱԸՀ), որը կառաջարկի թեկնածուներ (ԱԸՀ-ի կազմը պետք է ներառի քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչներ, մարդու իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվող խմբեր, ՀԿ-ներ, լրագրողներ և գիտնականներ, բ) ԱԸՀ-ի կողմից առաջադրված թեկնածուները պետք է ենթարկվեն վեթինգի, որակավորման և անաչառության քննություն անցնեն անցումային արդարադատությամբ զբաղվող խորհրդարանական հատուկ ենթակոմիտեի կողմից, գ) խորհրդարանի հատուկ ենթակոմիտեի առաջարկների վերջնական ցանկը պետք է հաստատվի ԱԺ-ում, քվեարկությամբ։

7) Ճշմարտության հանձնաժողովի և հատկապես չորս կոմիտեների անձնակազմը պետք է ներառի առնվազն. ա) մարդու իրավունքների հիմնախնդիրների, մարդու իրավունքների խախտումների ոլորտում աշխատանքային փորձ ունեցող կամ մասնագիտացած անդամներ (ճշմարտության հանձնաժողովը կարող է ունենալ խորհրդական՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակից), բ) սոցիալական աշխատանքի փորձ ունեցող կամ սոցիալական աշխատանքի ոլորտում մասնագիտացած անդամներ, գ) բոլոր կոմիտեների անձնակազմում պետք է լինի առնվազն մեկ հոգեբան (կիրառվում է ճշմարտության բազմաթիվ հանձնաժողովներում), դ) կոմիտեներից յուրաքանչյուրի անձնակազմը պետք է ունենա համակարգչային և տեղեկատվական համակարգերի մասնագետներ, ե) յուրաքանչյուր կոմիտեում պետք է ներառված լինի տվյալների ծածկագրման և ներմուծման փորձ ունեցող մասնագետ, զ) կոմիտեներից յուրաքանչյուրում պետք է ներառված լինի նյութատեխնիկական ապահովման ոլորտում փորձառու անդամ, է) բոլոր անդամները պետք է անցնեն ուսումնական սեմինար ճշմարտության հանձնաժողովի ռազմավարության, գործառույթների և մանդատի վերաբերյալ։

 

Ենթաբաժին Գ

Ճշմարտության հանձնաժողովի բյուջեն, անձնակազմն ու գործունեության ժամկետները.

1) Հայաստանի ճշմարտության հանձնաժողովի բյուջեն պետք է կազմի մոտավորապես 10-15 միլիոն դոլար՝ ըստ անցումային արդարադատության հաջողված օրակարգերի համեմատական գնահատականների։ Այսպես, հարավաֆրիկյան օրակարգի բյուջեն կազմում էր 25 միլիոն դոլար, Պերուում՝ մոտ 20 միլիոն դոլար, Գվատեմալայի և Արևելյան Թիմորի դեպքում՝ 10 միլիոն դոլար։ Նշում ենք այս տվյալները, քանի որ այս օրակարգերն են որակվում որպես հաջողված և կայուն օրինակներ։ Հայաստանյան հանձնաժողովի օրակարգն ու հավանական մանդատը մոտ է մի կողմից Պերուին և Գվատեմալային, մյուս կողմից՝ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությանը։ Հաշվի առնելով, որ Հայաստանը շատ ավելի փոքր երկիր է, քան Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, և միևնույն ժամանակ այստեղ չեն գրանցվել Գվատեմալայի հետհակամարտային վայրագությունները, քանակական համադրմամբ Հայաստանի օրակարգի համար առաջարկվում է 10-15 միլիոն դոլարի սահմանը։ Առաջարկը համահունչ է նաև անցումային արդարադատության ծրագրերի տնտեսական ցուցիչների վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներին։ Դրանք ցույց են տալիս, որ 4,5-ից 6,5 միլիարդ ՀՆԱ ունեցող երկրները որպես անցումային արդարադատության հիմնական մեխանիզմ ընտրում են համաներումը, 7-14 միլիարդ դոլարի ՀՆԱ ունեցող երկրները՝ ճշմարտության հանձնաժողովները, իսկ 40 միլիարդից բարձր ՀՆԱ ունեցող երկրները հիմնականում ընտրում են դատավարությունները։ Բյուջեն երկրի չափերի հետ հարաբերակցելու ավելի լավ միջոց է բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ գործակիցը։ Համաներման ծրագրերի դեպքում մեկ շնչին բաժին ընկնող միջին ՀՆԱ-ն մոտավորապես 2000 դոլար է. այն երկրների դեպքում, որոնք ընտրում են ճշմարտության հանձնաժողովը՝ գործակիցը 4000 դոլարի սահմաններում է, դատավարություններ ընտրող երկրներում՝ այն հատում է 8000 դոլարի սահմանը[53]։ Հաշվի առնելով, որ Հայաստանի ՀՆԱ-ն 2019թ. մոտավորապես կազմել է 12.5 միլիարդ դոլար, իսկ բնակչության մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ի գործակիցը մոտ 4,150 դոլար է, կանխատեսվում է, որ Հայաստանի անցումային արդարադատության օրակարգն ամենայն հավանականությամբ կընտրի ճշմարտության հանձնաժողովի տարբերակը։

2) Ինչպես արդեն նշվել է, որոշակի փոխկապակցվածություն կա ճշմարտության հանձնաժողովի անձնակազմի քանակի և դրա հաջողության/կայունության միջև։ Ճշմարտության հանձնաժողովները հաջողված օրինակներում ունեն հետևյալ պատկերը. Պերու, Քենիա, Արևելյան Թիմոր՝ մոտ 400 անդամ, Մարոկկո և Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն՝ 300-380 անդամ, Գվատեմալա՝ մոտ 200 անդամ։ Այս տվյալները համեմատելիս՝ ճշմարտության հանձնաժողովի ընդունելի անձնակազմը 200-ից 400-ի սահմաններում է։ Նկատի առնելով Հայաստանի համար առաջարկվող կառուցվածքը, հանձնաժողովի կազմում ներառված հինգ կոմիտեները և առաջարկվող մանդատի իրականացման համար անհրաժեշտ բնութագրերը, առաջարկվում է 220-250 մարդուց կազմված անձնակազմ։ Չորս հետաքննչական կոմիտեներից յուրաքանչյուրը կունենա 50 մարդուց բաղկացած անձնակազմ, իսկ գործադիր կոմիտեն, որը նախ և առաջ վարչական մարմին է, կունենա 20-30 անդամ։ Թվային այս պատկերացումները համահունչ են անցումային արդարադատության հաջողված օրինակներին։

3) Հանձնաժողովի աշխատանքը կարող է տևել մեկ տարուց ոչ պակաս, բայց ոչ ավելի քան երկու տարի։ Անցումային արդարադատության հաջողված/կայուն օրակարգերը, ինչպես Մարոկկոյի և Պերուի դեպքում, ժամանակային հենց այդ սահմաններում են։ Մյուս կողմից, Հարավային Աֆրիկայի հանձնաժողովը աշխատել է ավելի քան 4 տարի։ Մեկ այլ հաջողված դեպքում՝ Գվատեմալայում, ծրագիրը տևեց շատ ավելի քիչ՝ երկու տարուց էլ պակաս։ Նկատի առնելով Հարավային Աֆրիկայի բարդությունները և համեմատելով դրանք Հայաստանի համար առաջարկվող մանդատի հետ, ընդ որում նկատի ունենալով քննարկվող խնդիրների էությունն ու ծավալը, ինչպես նաև երկրի չափերը, աշխատանքի ծավալը, ակնհայտ է, որ Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունում ծրագրի տևողությունն աննախադեպ է։ Հայաստանի դեպքում մեկ-երկու տարվա գործունեություն ժամկետը լիովին համադրելի է վերլուծված տվյալներին։

 

Ենթաբաժին Դ

Հայաստանում ճշմարտության հանձնաժողովի մանդատի շրջանակում քննության ոլորտները, միջոցառումները պետք է ներառեն առնվազն հետևյալը.

1) Ճշմարտության բացահայտման խորհրդարանական հանձնաժողովի ձևավորումը համապատասխանում է ռազմավարական առաջարկներին և անցումային արդարադատության լայն գործիքակազմին, որն առաջարկվում է անցումային արդարադատության օրակարգի դեպքում։ Փաստահավաք խորհրդարանական հանձնաժողովի ձևավորումը, որի նպատակն է պարզել Հայաստանի Հանրապետությունում 1991-ից 2018 թվականներին տեղի ունեցած հանցագործությունները, վճռական դեր ունի հասարակական ապաքինման, թափանցիկության, քաղաքացու վստահության ձևավորման և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների գործում։ Ճշմարտության խորհրդարանական հանձնաժողովի մանդատը կարող է ներառել հետևյալ գործառույթները. ա) վկայություններ, ապացույցներ և ֆիզիկական բռնաճնշումների բացահայտումներ, քաղաքական ընդդիմադիրների և այլախոհների տեղաշարժի ազատության ոտնահարում, հսկողություն և քաղաքացիական իրավունքների ոտնահարումներ, բ) նախկին կառավարությունների պետական քաղաքականության և գործունեության մասին տեղեկությունների հավաքագրում, այդ թվում Տեր-Պետրոսյանի, Քոչարյանի և Սարգսյանի վարչակարգերի կառուցվածքի և գործունեության հետաքննություն, գ) վկայություններ, ապացույցներ, բացահայտումներ պետական տարբեր հաստատություններում քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական և հոգեսոցիալական համակարգված բռնաճնշումների վերաբերյալ, դ) վկայություններ, ապացույցներ, բացահայտումներ Հայաստանի զինված ուժերում քաղաքական ազդեցության, սպառնալիքի, կոռուպցիայի և իրավունքների ոտնահարման դեպքերի վերաբերյալ, ե) վկայություններ, ապացույցներ և բացահայտումներ գործադիրի կողմից դատական իշխանությունների նկատմամբ միջամտությունների, ճնշման կամ հարկադրանքի վերաբերյալ, դատական համակարգի անկախության համակարգային խախտումներ։

2) Ճշմարտության խորհրդարանական հանձնաժողովը պետք է կազմակերպի հանրային լսումներ՝ հնարավորություն տալով լիարժեք և անկաշկանդ օգտվել հանձնաժողովի հավաքագրած վկայություններից, ապացույցներից և բացահայտումներից։

3) Ճշմարտության խորհրդարանական հանձնաժողովին պետք է տրվի դատարանի ծանուցագիր հանձնելու, նախկին և ներկա պետական պաշտոնյաներից, օրենսդիրներից և/կամ հանձնաժողովի քննության տակ գտնվող գործի հետ առնչություն ունեցող այլ կողմերից ցուցմունք պահանջելու իրավունք։ Ճշմարտության հանձնաժողովը պետք է ունենա խուզարկության և բռնագրավման լիազորություն՝ գործին առնչվող վկայությունները հաստատելու համար։ Ճշմարտության խորհրդարանական հանձնաժողովը, ըստ գործադիր կոմիտեի հայեցողության, լիազորություն կունենա համաներում շնորհել վկայության դիմաց[54]։ Այնուամենայնիվ, համաներման ծավալները պետք է սահմանվեն Ազգային ժողովի շնորհած մանդատի շրջանակում[55]։ Մասնավորապես, համաներման չափանիշները պետք է սահմանվեն ըստ կատարված հանցագործության. որպես կանոն մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումներ, մահապատիժներ/արտադատարանական սպանություններ կամ դաժանության ակտեր գործած հանցագործներին հազվադեպ է համաներում շնորհվում։

4) Ճշմարտության խորհրդարանական հանձնաժողովը պետք է լիազորված լինի հարցում անել, մուտք ունենալ և անհրաժեշտության դեպքում (հաշվի առնելով ազգային անվտանգության խնդիրները) նաև բացահայտել պետական անվտանգության համակարգի արխիվների բովանդակությունը վերջինիս ինստիտուցիոնալ գոյության տարբեր փուլերում՝ Ազգային անվտանգության պետական վարչություն (1991-1996 թթ.), Ներքին գործերի և ազգային անվտանգության նախարարություն (1996-1999 թթ.), Ազգային անվտանգության նախարարություն (1999-2002 թթ.) և Ազգային անվտանգության ծառայություն (2002-2018 թթ.)։ Ընտրովի գաղտնազերծումն էական նշանակություն ունի ինչպես թափանցիկության, այնպես էլ հետաքննությունների և հաշվետվողականության համար։

5) Կիրառելով Գերմանիայում ճշմարտության և հաշտեցման հանձնաժողովների հավաքական և ամբողջական մոդելը՝ անցումային արդարադատության Հայաստանի օրակարգը կարող է՝ բացահայտել անարդարությունները Հայաստանի Հանրապետության հիմնադրման օրից ի վեր, և ոչ թե կենտրոնանալ միայն և մասնավորապես մեկ վարչակարգի վրա, Հայաստանի քաղաքացիներին ամբողջական և լայնածավալ տեղեկություններ տրամադրել նախորդ կառավարությունների գործառույթների, ինչպես նաև (բայց ոչ միայն) բռնաճնշումների, գաղտնիության և ինստիտուցիոնալ կոռուպցիայի մասին, թափանցիկության և իրավախախտումների վերհանման միջոցով քաղաքացիներին հնարավորություն տալ առերեսվել անցյալի անարդարություններին և սկսել առողջացման և հասարակության ձևափոխման գործընթաց։

6) Հաշվի առնելով, որ ճշմարտության խորհրդարանական հանձնաժողովը նախատեսված է որպես փաստահավաք առաքելություն, հանձնաժողովի նպատակը պատժելը, հետապնդելը կամ պատժիչ գործողություններ ձեռնարկելը չէ։ Ճշմարտության հանձնաժողովի լիազորությունը լայնածավալ և բազմակողմանի փաստահավաք առաքելություն նախաձեռնելն է անցումային արդարադատության օրակարգի նպատակներին համաձայն։ Այն դեպքերում, երբ բացահայտվում են օրենքի կոպիտ խախտումներ, հանձնաժողովը կարող է ձեռք բերված ապացույցները փոխանցել իրավապահ մարմիններին և դատախազությանը՝ հետագա քննության համար։ Համաներում շնորհելու դեպքում հաղորդումը դատախազություն չեղարկվում է, ինչը համաձայնեցվում է մանդատի շրջանակներում համաներման սահմանված չափանիշների հետ։ Համաներումը չի հակասում դատախազություն հաղորդմանը, քանի որ դատախազություն ներկայացվող հաղորդման մեջ հստակ նշվում է, որ համաներումն «անպատժելիություն» չէ։ Այս համատեքստում ճշմարտության հանձնաժողովի՝ մեղադրական ակտ սահմանելու մանդատը հակազդեցություն է անպատժելիությանը[56]։

 

Ենթաբաժին Ե

Մեղավորներին պատասխանատվության կանչելը

Անցումային արդարադատության միջոցների և գործիքների լայն շրջանակի կիրառումը պետք է նպաստի անցումային արդարադատության օրակարգի հարաբերական հաջողությանը։ Իրավազանցներին պատասխանատվության ենթարկելու հստակ գործիք է իրավախախտին ճշմարտացի և թափանցիկ տվյալներ հայտնելուն մղելը՝ համաներման որոշակի ձևի դիմաց։ Իրավախախտին առաջադրված պայմանն ունի չորս կողմ՝ հաստատում, ընդունում, զղջում և համագործակցություն։

1) Հաստատումը վերաբերում է անցյալում կատարված որևէ գործողության[57], երբ օրինազանցը խոստովանում է հետևյալ հանգամանքները՝ իր կատարած անարդարությունները, համատեքստը, որում դրանք կատարվել են, օրինազանցի դերն անարդարության թե՛ կազմակերպման, թե՛ իրականացման գործում, և զոհերը, որոնց նա թիրախավորել է։

2) Ընդունումն անհրաժեշտ քայլ է օրինազանցի համար՝ որպես հաստատման ակտ։ Նա ընդունում է ոչ միայն կատարված անարդարությունը, այլև ճանաչում է զոհերին, որոնց վնաս է պատճառել։ Օրինազանցը ճանաչում է զոհին՝ որպես քաղաքական խմբի անդամ և դրանով իսկ ընդունում, որ զոհի հանդեպ կատարված անարդարությունը նաև անարդարության ակտ է հասարակության (քաղաքական խմբի) նկատմամբ։

3) Օրինազանցը պետք է բավարար չափով զղջա անարդարությունների համար, որոնց պատասխանատուն ինքն է։ Հաստատման և ընդունման գործընթացները կիսատ կմնան, եթե օրինազանցը չզղջա կատարված հանցագործությունների համար։ Բավարար չափով զղջումը սահմանվում է հետևյալ կերպ. օրինազանցը հրապարակավ զղջում է, օրինազանցը հրապարակավ ներողություն է խնդրում զոհից (զոհերից), օրինազանցը հրապարակավ խոստովանում է իր կողմից կատարված անարդարությունները, օրինազանցը ներողամտություն է ակնկալում զոհից։

4) Օրինազանցը, որին համաներում է շնորհվում, վերը նշված երեքից բացի պետք է կատարի նաև չորրորդ պայմանը՝ լիարժեք և աներկբայորեն համագործակցի ճշմարտության հանձնաժողովի, իսկ անհրաժեշտության դեպքում նաև իրավապահ մարմինների հետ։ Անձը պետք է բացահայտի, փաստերով հիմնավորի և ապացույցներ տրամադրի այլ հանցագործների, մասնակիցների կամ բարձրաստիճան պաշտոնյաների մասին, որոնք ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն ներգրավված են եղել հանցագործության մեջ կամ հրաման/թույլտվություն են տվել։

Մեղավորներին պատասխանատվության կանչելու մեկ այլ խթան է հարաբերակցությունը կոլեկտիվ անմեղության[58] կանխավարկածի և համակարգային ու կոլեկտիվ հանցագործության ենթադրության միջև։ Անհատը գուցե ուղղակիորեն չի կատարել որևէ անարդար գործողություն, բայց եթե նույնիսկ անուղղակիորեն նպաստել է իրավախախտմանը, սա ստեղծում է համակարգային և կոլեկտիվ հանցագործության հիմնախնդիր։ Օրինակ, Ա սպան ու Բ սպան զոհին բերում են ոստիկանության բաժանմունք, և պահում հարցաքննությունների սենյակում։ Ապա Ա և Բ սպաները դուրս են գալիս, իսկ Ա քննիչը և Բ քննիչը մտնում են հարցաքննության։ Հարցաքննության ընթացքում զոհը շարունակաբար ծեծի է ենթարկվում Ա և Բ քննիչների կողմից, ինչը զոհի քաղաքացիական և մարդու իրավունքների խախտում է։ Ա և Բ սպաները ուղղակիորեն ներգրավված չեն այս խախտումներում, բայց դրսում հսկում են, քաջատեղյակ են խախտումներին և հանդես են գալիս որպես գործընթացի ակտիվ հանցակիցներ։ Ա և Բ սպաները համակարգային հանցագործներ են, Ա և Բ քննիչները՝ անմիջական հանցագործներ։ Անշուշտ, այս օրինակը չի ներառում հրամանատարական այն շղթան, որը քաջատեղյակ է այս խախտումներին և արտոնել է դրանք։ Այս համատեքստը, որը գերիշխող է եղել Հայաստանում մինչ թավշյա հեղափոխությունը (և գուցե թավշյա հեղափոխությանը հաջորդած որոշ դեպքերում), բարձրացնում է հետևյալ հարցը. արդյո՞ք սա ընկալվում է որպես կոլեկտիվ անմեղություն, որտեղ միայն քննիչ Ա-ն և քննիչ Բ-ն են անարդարության անմիջական պատասխանատուները, թե՞ համակարգային և կոլեկտիվ հանցագործություն, որի համար պատասխանատու են թե՛ սպաները, թե՛ քննիչները և թե՛ հրամանատարական շղթան։ Սա հատուկ հարց է, որը պետք է հաշվի առնել անցումային արդարադատության հայաստանյան օրակարգում օրինազանցի պատասխանատվությունը գնահատելիս։

 

Ենթաբաժին Զ

Թիրախավորված ինստիտուցիոնալ բարեփոխում. լյուստրա՞ցիա, թե՞ ծայրահեղ վեթինգ

Հայաստանի դեպքում, ինչպես արդեն նշել ենք, լյուստրացիան ստեղծում է երկու լուրջ խնդիր։ Առաջին, ինչպես հստակեցնել և սահմանել, թե ով կարող է ենթարկվել լյուստրացիայի, և երկրորդ, չկա որևէ տևական ու գերիշխող քաղաքական կուսակցություն կամ որևէ ճանաչելի խումբ, որը կարելի է դիտարկել որպես լյուստրացիայի թիրախ։ Օրինակ, եթե լյուստրացիա կիրառվի Հայաստանի հանրապետական կուսակցության (ՀՀԿ) անդամների կամ նախկին անդամների նկատմամբ, այն կվերաբերի միայն Սարգսյանի վարչակազմի ընթացքում գերիշխող դիրք ունեցող կուսակցությանը։ Արդյո՞ք ցանկալի է, որ լյուստրացիա կիրառվի Հայ ազգային կոնգրեսի (կամ նախկին Հայոց համազգային շարժման) անդամների նկատմամբ, որոնք իշխանություն էին Տեր-Պետրոսյանի նախագահության տարիներին։ Ոչ մի առանձին կուսակցություն կամ ճանաչելի խումբ գերիշխող դիրք չի ունեցել Քոչարյանի նախագահության ժամանակ։ Այս դեպքում ինչպե՞ս պետք է կիրառվի լյուստրացիան։ Կամ արդյոք լյուստրացիան պետք է թիրախավորի օլիգարխների կամ նախկին ազդեցիկ պաշտոնյաների ընտանիքների անդամներին։ Խնդիրն ակնհայտ է. լյուստրացիան ոչ միայն բացահայտ մտահոգություններ կառաջացնի ընտրովի արդարադատության վերաբերյալ, այլև կառաջադրի իրավական և կիրառելիության հետ կապված հարցեր։ Չի բացառվում, որ բարձր որակավորմամբ տեխնոկրատները և փորձագետները լքեն պետական կառավարման մարմինները[59]։

Ինստիտուցիոնալ բարեփոխման ավելի համոզիչ և նախընտրելի քաղաքականություն է ծայրահեղ վեթինգը։ Այն լյուստրացիայի հետ մեկտեղ լայնորեն կիրառվել է հետկոմունիստական Արևելյան Եվրոպայում։ Նկատի ունենալով Հայաստանում լյուստրացիայի դժվարությունները և անարդյունավետությունը՝ կարելի է նախընտրությունը տալ ծայրահեղ վեթինգին, որը կզբաղվի կոմպետենտության խնդրով, անցյալում տեղ գտած կոռուպցիայի, անարդարությունների դեպքերով։ Ծայրահեղ վեթինգն ավելի նախընտրելի է, քան լյուստրացիան, որովհետև վեթինգը ո՛չ գաղափարական է, ո՛չ էլ քաղաքականացված։ Խորհուրդ է տրվում վեթինգ կիրառել հետևյալ երկու ոլորտում. Հայաստանի ներքին անվտանգություն (ոստիկանություն և ԱԱԾ) և դատաիրավական համակարգ։ Վեթինգի ծավալն ու չափանիշները, այսինքն՝ թե որքան ծայրահեղ պետք է լինի այն, սահմանվում է խորհրդարանի կողմից ճշմարտության հանձնաժողովին տրված մանդատի շրջանակում։ Վեթինգի համար, հիմնված Արևելյան Եվրոպայի փորձի ուսումնասիրության վրա, առաջարկվում է կիրառել հետևյալ չափանիշները. 1) շահերի բախում, 2) քաղաքացիական կամ մարդու իրավունքների կոպիտ խախտումներ, 3) մասնագիտական վարքագծի կոպիտ կամ ծառայողական պարտականությունների աղաղակող խախտումներ, 4) ծանր կոռուպցիոն դեպքեր, 5) մասնակցություն և նպաստ համակարգային անարդարություններին։

Դ ենթաբաժնի 2-րդ կետը խորհուրդ է տալիս հանձնաժողովի ներսում ձևավորել կոմիտեներ, որոնք կզբաղվեն կառավարության ինստիտուցիոնալ կառուցվածքի տարբեր ոլորտներով։ Առաջարկվում է ստեղծել երկու կոմիտե՝ անվտանգության համակարգում խնդիրները (քաղաքական և ոչ քաղաքական հետապնդում) հետաքննելու համար և մեկ կոմիտե դատական համակարգի համար։ Այս կոմիտեները կարող են ստանձնել ծայրահեղ վեթինգ առաջարկելու և կիրառելու պարտականությունը, համաձայն մանդատի՝ որպես անցումային արդարադատության օրակարգի գործիքներից մեկը։

 

Հատուցումներ

Հատուցումների կիրառումը Հայաստանի դեպքում բարդ է մի քանի պատճառով.

1) Ինչպես ռեպրեսիվ վարչակարգերի մեծ մասում, Հայաստանի գրեթե բոլոր քաղաքացիները վնաս են կրել, և այս համատեքստում պատճառված վնասի համաչափ վերականգնման համար Հայաստանի հասարակության մեծամասնությունը պետք է հատուցում ստանա։

2) Հատուցման ո՞ր տեսակն ու ձևն է հարմար Հայաստանում, և որքանո՞վ է այն համապատասխան սոցիալական և քաղաքական իրավիճակին։ Ավելին, եթե խոսքը ֆինանսական փոխհատուցման մասին է, հարցը անկիրարկելի է, քանի որ, ինչպես արդեն նշվեց 1-ին կետում, կառավարությունը ստիպված կլինի փոխհատուցում տրամադրել Հայաստանի հասարակության մեծամասնությանը։ Դրամական փոխհատուցման այս ձևը երևան է հանում կորուստների վերականգնման խնդիրը՝ միջազգային իրավունքի սկզբունք, որը նախատեսում է ամբողջական փոխհատուցում։ Ակնհայտ է, որ սա ֆինանսապես իրագործելի չէ (պետությունն ուղղակի չունի բավարար ֆինանսական միջոցներ)։ Այնուամենայնիվ, եթե փոխհատուցումները վերաբերում են նրանց, ովքեր ենթարկվել են ֆիզիկական բռնության, կամ փոխհատուցումները սահմանվում են նախորդ վարչակարգի օրոք սպանվածների ընտանիքների համար, սա դարձյալ ստեղծում է ընտրողականության խնդիր[60]։ Սա նշանակում է, որ անցումային արդարադատության պատումը միատարր չէ, այն կրում է ընտրողականության տարրեր. հայաստանյան հասարակության միայն որոշ մասը կարող է հավակնել վերականգնողական արդարադատության։ Ավելին, հնարավոր է, որ սա ոչ թե լուծումներ առաջարկի, այլ էլ ավելի բարդացնի վիճակը, որովհետև պատճառ կդառնա դիսկուրսի, թե ում տառապանքն է ավելի մեծ, կամ ում դեմ գործած անարդարությունն է ավելի լուրջ։ Հետևաբար, հաշվի առնելով Հայաստանի հասարակական, մշակութային և քաղաքական միջավայրը, ընտրովի փոխհատուցումները թերևս ավելի շատ խնդիրներ ստեղծեն, քան լուծումներ առաջարկեն։

3) Անցումային արդարադատության հայաստանյան օրակարգը կարող է օգտվել վերականգնողական արդարադատության մեթոդից, որը հայտնի է սիմվոլիկ փոխհատուցում անունով։ Սիմվոլիկ փոխհատուցումները կմեղմեն ընտրողականության խնդիրը, ինչպես նաև կառաջարկեն համընդհանուր լուծում նախկին վարչակարգերի վնասների դիմաց։ Սիմվոլիկ փոխհատուցումները ներառում են զոհերի տառապանքների մասին հրապարակավ խոստովանություն, հիշատակումներ անցյալի իրավախախտումների մասին և հիշատակի վայրերի/հուշարձանների ստեղծում պետության կողմից, որը ներողություն է խնդրում անցյալում գործած անարդարությունների համար[61]։

 

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

Զեկույցում ներկայացված քաղաքական առաջարկները մշակվել են հաշվի առնելով առկա հետազոտությունները՝ Հայաստանի Հանրապետության անցումային արդարադատության օրակարգը մշակելիս տվյալների վերլուծության վրա հիմնված ուղենիշներ ունենալու համար։ Հենվելով թե՛ որակական վերլուծության, թե՛ քանակական արդյունքների վրա՝ քաղաքական առաջարկները ձևավորված են այնպես, որ համապատասխանեն Հայաստանի ընթացիկ քաղաքական մթնոլորտին, հաշվի առնելով նաև նոր մարմինների ստեղծումն արտոնող օրենսդրական կարգավորումները։ Էմպիրիկ հետազոտությունը թույլ է տալիս հանգել անցումային արդարադատության լայն կիրառման շուրջ հետևյալ եզրակացությունների. 1) անցումային արդարադատությունը էական նշանակություն ունի անցումային յուրաքանչյուր փուլում, 2) հետազոտությունները հետևողականորեն ցույց են տալիս, որ արդարադատություն հասկացությունը սոցիալական ընդգրկուն կատեգորիա է, և ոչ պարզապես իրավական հասկացություն, ինչն ընդգծում է հասարակական և ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների կարևորությունը, 3) անցյալի փորձառությունն ազդում է ինչպես անցումային արդարադատության, այնպես էլ դրա արդյունքների հանդեպ վերաբերմունքի վրա, և այս համատեքստում հայաստանյան հասարակության փորձառությունը և նրա ակնկալիքները կարևորագույն նշանակություն ունեն, 4) ճշմարտության հանձնաժողովները էական ազդեցություն ունեն հանրային ինստիտուտների փոփոխության պահանջի վրա, 5) հաշտեցման միջոցները դրական ազդեցություն են ունենում հասարակության ապաքինման համար[62]։

Գործընթացի համար էական են հետևյալ երեք դիտարկումները. առաջին, անցումային արդարադատությունն ավելի շատ վերաբերում է «անցումային ժամանակահատվածին», քան «արդարադատությանը». այս համատեքստում անցումային արդարադատության օրակարգը նախ և առաջ նախատեսում է հասարակության փոխակերպում՝ անցում ժողովրդավարական-համախմբված հասարակության։ Երկրորդ, առաջարկվող օրակարգն անցումային ավելի ծավալուն գործընթացի նախնական և առաջին փուլն է. անցումային արդարադատության մեխանիզմների կիրառումը կհանգեցնի նոր առաջարկների, բարեփոխումների և ինստիտուցիոնալ շտկումների։ Եվ երրորդ, առաջարկվող օրակարգը ներառում է իրավական, բարոյական ու մշակութային շերտեր. անցումային արդարադատությունը փոխհատուցման մասին չէ, այն վերաբերում է թափանցիկությանը, հաշվետվողականությանը, հաշտեցմանը։ Հետևաբար, վերջնական արդյունքը պետք է լինի երկկողմ. հայ հասարակության ապաքինում անցյալի վերքերից և պետական ինստիտուտների բարեփոխում հանրային վստահության ամրապնդման նպատակով։

 

Հեղինակն իր երախտագիտությունն է հայտնում Լուսինե Սարգսյանին՝ զեկույցի ստեղծմանն օժանդակելու կարևոր գործի համար։

 

Հղումներն այստեղ