Հայաստանի կառավարությունը կտրուկ միջոցների է դիմել COVID-19-ի՝ նոր տիպի կորոնավիրուսային հիվանդության դեմ պայքարի գործում՝ ձեռնարկելով մի շարք ագրեսիվ քայլեր, որոնք ուղղված են համաճարակի բռնկումը կանխարգելելուն: Այս միջոցների հարաբերական հաջողությունը (թեպետ այս փուլում դեռ վաղ է խոսել հաջողության մասին) այսպես թե այնպես հաշվի է նստելու անխուսափելի այն ճշմարտության հետ, որ վիրուսի տարածումը չի կարող լիովին սահմանափակվել, և ժամանակի հարց է, թե երբ կարագանա տարածման տեմպը։ Նույն սցենարը դիտարկվում է Եվրոպայում, Ասիայում, Հյուսիսային Ամերիկայում. կանխարգելման ռազմավարությունները դեռևս սահմանափակ են, ուստի կառավարությունները շարունակում են հետևանքները մեղմելու քաղաքականություն վարել:

Հայաստանի կառավարության վերջերս հայտարարած արտակարգ դրությունը կանխարգելիչ միջոցառումների սահմանափակ լինելու գիտակցման հստակ ցուցիչ է: Սուր վարակների տարածման վերահսկողությունը նման է մարդկային էությունը վերահսկելուն. դա չափազանց բարդ է: Բայց կարելի է տարածումը զսպող կոշտ մեթոդներ կիրառել, չնայած հավանականությանը, որ դրանք կբերեն արդյունավետության նվազման, ինչպես նաև «վիշապային քայլերի», որոնք հատուկ են ոչ ժողովրդավարական վարչակարգերին: Նման միջոցառումները հասկանալի չեն բաց, ժողովրդավարական հասարակությունների համար: Ընդհանուր առմամբ, անցումը հետևանքների մեղմման ռազմավարությանը՝ հաջորդ քայլն է համաճարակի լայնածավալ բռնկմանը սպասելիս: Մեղմման ռազմավարությունը ենթադրում է միջոցառումների լայն շրջանակ. սահմանափակ սոցիալական տեղաշարժ, ճամփորդությունների սահմանափակում, սոցիալական հեռավորություն և առողջապահության համակարգի նախապատրաստում համաճարակի հնարավոր բռնկմանը: Այսպիսով, համաճարակի կառավարումը չի սահմանափակվում առողջապահության համակարգով. այն կառավարչական, ենթակառուցվածքային, համակարգային և քաղաքական գործընթաց է:

Նման դիտանկյունը հակահամաճարակային վերահսկողության և ռազմավարական մոտեցումների վերաբերյալ մի շարք հարցեր է առաջ բերում: Արդյո՞ք Հայաստանում կան բավարար քանակով բուժաշխատողներ և տեխնիկական անձնակազմ՝ համավարակին հակազդելու ռազմավարություն մշակելու և գործարկելու համար: Որքանո՞վ են կայուն Հայաստանի առողջապահական ենթակառուցվածքները և արդյոք համակարգն ի վիճակի է դիմագրավել լայնածավալ բռնկմանը։ Ինչպիսի՞ն են Հայաստանի՝ «ներուժի ավելացման» հնարավորությունները: Ինչպիսի՞ն են Հայաստանի պաշարները, և արդյո՞ք երկիրն ունի բավարար դեղամիջոցներ և բժշկական սարքավորումներ մեծ քանակով հիվանդների խնամքի համար: Արդյո՞ք Հայաստանը ճիշտ և արդյունավետ է օգտագործում իր ռեսուրսները, և ի՞նչ դեր կարող է ունենալ Սփյուռքը ոչ միայն նյութական միջոցներ, այլև փորձագիտական կարողություններ և բարձրակարգ մասնագետներ տրամադրելու հարցում: Ինչո՞ւ է Հայաստանի հակահամաճարակային վերահսկողության քաղաքականությունը արձագանքող և ինքնաբուխ, և ինչպե՞ս կարող է երկիրը ներգրավել Սփյուռքի առողջապահական և համաճարակների կառավարման փորձագետներին՝ երկարաժամկետ հակազդող ռազմավարություն մշակելու համար:

Նկատի ունենալով, որ նոր տիպի կորոնավիրուսի համավարակը թե՛ ճգնաժամ է, թե՛ արտակարգ իրադրություն, այն մտահոգության առարկա է աշխարհասփյուռ հայության համար: Մտավախություններից մի քանիսը մեղմելու նպատակով հոդվածում կանդրադառնանք հետևյալ խնդիրներին՝ 1. կորոնավիրուսի դեմ պայքարի Հայաստանի ներկայիս ռազմավարությունը և դրա բարելավման մեխանիզմները, 2. Հայաստանի վարչական և ենթակառուցվածքային ներուժի վերլուծություն, 3. ինչպես կարող են Սփյուռքի փորձագետները կառավարության հետ համատեղ բարելավել և ընդլայնել Հայաստանի հնարավորությունները ինչպես կորոնավիրուսի հնարավոր բռնկման, այնպես էլ ապագա համաճարակների դեմ պայքարում:

 

Ընթացիկ իրավիճակ

Կորոնավիրուսի տարածումը կառավարելու Հայաստանի կառավարության ներկայիս ռազմավարությունը համավարակի ինտենսիվ և ագրեսիվ զսպումն է: Այն հիմնված է տարածումը վերահսկելու, կասկածելի դեպքերը արագ պարզելու, կարանտինի մեխանիզմներ գործադրելու և համայնքային մակարդակում կանխարգելիչ միջոցառումներ ձեռնարկելու վրա: Կառավարության գործողությունների բնույթը թիրախային է և արդյունավետ՝ հայտնաբերել, ստուգել, ախտորոշել և վերահսկել:

Համաճարակի դեմ պայքարի ներկայիս ռազմավարությունը համարժեք է իրավիճակին: Այդուհանդերձ կան խնդիրներ, որոնցից առավել կարևորներն առնչվում են ինստիտուցիոնալ և վարչարարության մակարդակում գործողությունների համակարգմանն ու դրանց արդյունավետությանը: Թեև ճգնաժամային կառավարումն երկրում իրականացնում է Առողջապահության նախարարությունը, կարևոր է հստակեցնել, թե ինչու է այսքան սահմանափակ Արտակարգ իրավիճակների նախարարության դերը: Ավելին, ինչո՞ւ Հայաստանում չկա ինստիտուցիոնալ օպերատիվ խումբ կամ այսօրինակ խնդիրներով զբաղվող պետական հանձնաժողով, և ինչու էր անհրաժեշտ դիմել հատուկ միջոցների՝ փոխվարչապետի ղեկավարությամբ հապճեպ հատուկ մարմին (Պարետատուն - խմբ.) ստեղծելու: Եվ չկա՞ արդյոք գործառույթների կրկնօրինակում պետական համակարգում։ Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը, օրինակ, մարտի 18-ին ձևավորեց օպերատիվ խումբ, որը «կորոնավիրուսիի դեմ պայքարի շրջանակում օժանդակելու է հանրությանն ու պետական կառավարման մարմիններին»։ Ինչո՞ւ է այն ձևավորվում երեք շաբաթ անց միայն և որքանով է այն արդյունավետ:

Մյուս կողմից, վերոնշյալ խնդիրներին կառավարությանը, ընդհանուր առմամբ, հաջողվել է արագ և համակարգված արձագանքել։ Իրանի հետ սահմանը փակելու անհրաժեշտության պայմաններում կառավարությունը մեղմացրել է քայլի տնտեսական հետևանքները՝ աջակցելով առևտրային գործունեությանը և ոստիկանության ուժերով ուղեկցելով իրանական բեռնատարները: Արտակարգ դրություն հայտարարելուց հետո Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը ձեռնամուխ է եղել սոցիալապես խոցելի ընտանիքներին պարենամթերք առաքելու գործին։ Երբ դպրոցներն ու համալսարանները փակվեցին, Կրթության նախարարությունը գործարկեց https://heravar.armedu.am/ հեռավար առցանց ուսուցման հարթակը՝ ուսումնական գործընթացը չընդհատելու համար: Գիտակցելով, որ ավանդական անվստահությունը կարող է խաթարել հաղորդակցությունը, կառավարությունն ավելացրել է թափանցիկությունը Առողջապահության նախարարության կողմից պարբերաբար թարմացվող տեղեկատվության, վարչապետի հետ մշտական շփման և Հայկական միասնական տեղեկատվական կենտրոնի գործարկման միջոցով։ Եվ, թերևս, ամենակարևորը. համավարակի տնտեսական հետևանքները չեզոքացնելու նպատակով կառավարությունը հրապարակել է 300 մլն ԱՄՆ դոլար արժողությամբ տնտեսական աջակցության փաթեթ:

Այս ամենը, անշուշտ, պետք է ենթարկվի մանրամասն վերլուծության. թե՛ բացթողումները, թե՛ ձեռքբերումները պետք է հավասարապես և օբյեկտիվորեն գնահատվեն: Այլ հավասար պայմաններում կարևոր է նաև համատեքստը: Պետք է հաշվի առնել, որ Հայաստանը սահմանափակ ռեսուրսներով զարգացող երկիր է, սահմանափակ է նաև համատեքստի ընդլայնման հնարավորությունը՝ սահմանափակ է փորձը, որը կառավարությունը կկարողանա կուտակել կոնկրետ այս իրավիճակը կարգավորելու ընթացքում: Այսպիսով, լիովին անտրամաբանական կլիներ համեմատել Հայաստանի կառավարության քայլերի արդյունավետությունը այլ կառավարությունների հետ, որոնք բազմիցս են առնչվել նմանօրինակ ճգնաժամային իրավիճակների: Դրանով հանդերձ, խնդիրները, որոնց բախվում են զարգացած երկրները, հստակ ի ցույց են դնում այն, թե ինչի է առերեսվել ամբողջ աշխարհը: Եվրոպայում արձագանքը բավարար չէր, ԱՄՆ-ում դաշնային վատ կառավարումը էլ ավելի է բարդացնում է իրավիճակը, Եվրասիայի և Մերձավոր Արևելքի զգալի մասը նոր-նոր է սկսում հաշվի նստել հետևանքների հետ: Բացառությամբ Սինգապուրի, Հարավային Կորեայի և Ճապոնիայի՝ զարգացած պետություններում համաճարակի կառավարումը նշանակալի արդյունքներ չի տվել: Ակնհայտ է, որ համաճարակների կառավարման հարցում սպասումները վերանայելու կարիք կա։

 

Ընթացիկ ռազմավարության բարելավում

Ամբողջ աշխարհն է պայքարում կորոնավիրուսի դեմ, և դա պատճառ ունի. վիրուսի ծագման հարցում բազմաթիվ անհայտները դժվարացնում են դրա բուժումն ու տարածման զսպումը [1]: Հայաստանի կառավարությունը կարող է որդեգրել երեք հիմնական մեխանիզմ, որոնք կբարելավեն երկրում համաճարակի դեմ պայքարի ռազմավարությունը: Մեխանիզմներից մեկը Սփյուռքի (միջազգային) փորձագետների ներգրավումն է: Տեղական փորձառությունը Սփյուռքի մասնագետներով համալրելը «կավելացնի մեր կշիռը»՝ միավորելով ռեսուրսներն ու փորձառությունը: Սա, անկասկած, կհանգեցնի ավելի ընդգրկուն քաղաքականության, ռազմավարական քայլերի մշակման և ներդրման՝ վիրուսի տարածումը սահմանափակելու և իրավիճակը կառավարելու համար: Փորձագիտական գիտելիք, որն առկա է Սփյուռքում և կիրառելի է այս պարագայում, կարող են տրամադրել հանրային առողջության, աղետների և արտակարգ իրավիճակների կառավարման մասնագետները, համաճարակաբանները, հոգեբանները և բազմաթիվ կլինիկական մասնագետները (օրինակ, այնպիսի ոլորտներից, ինչպիսիք են վարակիչ հիվանդությունները, ինտենսիվ թերապիան, թոքաբանությունը, վիրաբուժությունը, մանկաբուժությունը, պաթոլոգիան, գերիատրիան և այլն): Ընդգրկման սահմանները կարող են դուրս գալ առողջապահության ավանդական ոլորտներից և ներառել քաղաքական գործիչների, տնտեսագետների, մատակարարման շղթայի կառավարիչների, հաղորդակցության մասնագետների և դասախոսների:

Երկրորդ մեխանիզմը Հայաստանում հակահամաճարակային վերահսկողության և արագ հակազդման մեթոդների ու ռազմավարությունների կատարելագործումն է: Հայաստանը պետք է մշակի համաճարակային վտանգի գնահատման և վերահսկման շարունակական մեխանիզմ՝ հաշվի առնելով նախորդ փորձառությունը հակազդեցության գործիքները օպտիմալացնելու հարցում: Դիտարկենք H1N1-ի օրինակը 2016 թվականին, երբ Հայաստանում կար գրանցված մոտ 900 դեպք և 19 մահ: Արդյո՞ք այս փորձառությունից դասեր քաղվեցին: Արդյո՞ք եղան երկրի ներուժը զարգացնելու միտումներ, որոնք կիրառելի են այսօր: Չի հղվում ոչ մի կանոնակարգ, ուղեցույց կամ փորձառություն, որն իր հիմքում ունի 2016-ի օրինակը կամ նմանատիպ այլ իրավիճակ [2]:

Այս բացթողումները պետք է հաղթահարել՝ ձևավորելով ինստիտուտներ, որոնք բավականաչափ ուժեղ են և կարող են դիմակայել ժամանակի, ռեսուրսների պակասի, քաղաքական փոփոխությունների փորձությանը: Նույն կերպ, դեռ պետք է հասկանալ, թե արդյոք հիմա կատարվում է իրավիճակի գնահատում, արդյոք ժամանակագրվում է այս ամենը: Սա արտակարգ իրավիճակից հետո, այսպես կոչված՝ «վերականգնման փուլի» կարևորագույն բաղադրիչ է: «Վերականգնման փուլի» շրջանակներում ամենայն մանրամասնությամբ գնահատվում է ընդհանուր արձագանքը աղետին կամ համաճարակին, վեր են հանվում քայլերի ուժեղ և թույլ կողմերը, փոփոխվում կամ վերանայվում են առկա քաղաքականությունները ապագա հնարավոր արտակարգ իրավիճակներին ավելի արդյունավետ հակազդելու համար: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ նման մոտեցումը արդյունավետ է իրադարձության ընթացքում և դրանից անմիջապես հետո [3]: Հայաստանում հիվանդությունների վերահսկման ուժեղացումը կամրապնդի համաճարակների կառավարման հնարավորությունները:

Երրորդ մեխանիզմը որոշակի հաճախականությամբ և առողջապահական համակարգի բոլոր մակարդակներում վարժանքների կազմակերպումն է: Ի տարբերություն, օրինակ, պարբերաբար կազմակերպվող զորավարժությունների, արտակարգ իրավիճակներին պատրաստվածության վարժանքները սովորական երևույթ չեն Հայաստանի առողջապահության համակարգում՝ ինչպես նախարարության/կառավարության, այնպես էլ բուժհաստատությունների և տեղական մակարդակներում: Զարգացած առողջապահական համակարգերում հանրային առողջապահության վարչությունները, բուժհաստատությունները, անհետաձգելի բժշկական օգնության համակարգերը պարբերաբար պատրաստվում են արտակարգ իրավիճակներին, գոյություն ունեն հատուկ մարմիններ, որոնք համակարգում են այդ գործողությունները: Հայաստանում սա ևս բացակայում է: Եթե դիտարկենք առողջության վրա ֆիզիոլոգիական ազդեցությունը (մի կողմ դնելով կանխարգելումը), ապա մարդու օրգանիզմում կորոնավիրուսի դրսևորումների մեջ ոչ մի նորություն չկա: Վիրուսը հանգեցնում է վիճակների, որոնք առողջապահության ոլորտում գրանցվում են ամենուր և ամեն օր: Ենթադրվում է, որ Հայաստանն օժտված է հնարավորությունների մեծ մասով, որոնք անհրաժեշտ են կորոնավիրուսով հիվանդներին բուժելու համար: Իրավիճակի բարդությունը պայմանավորված է առողջապահական համակարգի պատրաստվածությամբ և առանձին դեպքերի հաճախականության այնպիսի հավանականության չեզոքացմամբ, որը կարող է գերծանրաբեռնել համակարգը:

Գոյություն ունի առողջապահության մի ամբողջական ոլորտ, որը զբաղվում է արտակարգ իրավիճակներին պատրաստվածության և աղետների հետևանքները վերացնելու խնդիրներով. այն պատասխանատու է իրավիճակների կառավարման (արձագանքման օպերատիվ կենտրոն, իրավիճակային կառավարում և այլն), ինչպես նաև ներուժի զարգացմանն ուղղված ծրագրեր մշակելու համար (կարողությունների գնահատում, հիվանդների թվի կտրուկ աճ, որոնց խնամքը գերազանցում է ընթացիկ հնարավորությունները) [4]: Հայաստանում կորոնավիրուսի դեմ պայքարի օպերատիվ խմբի բնույթը վկայում է երկարաժամկետ ռազմավարության բացակայության մասին: Ի՞նչ հնարավորություններ ունի Հայաստանը, եթե կորոնավիրուսի բռնկումը գերազանցի ներկայիս ակնկալիքները: Արտակարգ իրավիճակներին հակազդեցության և աղետի կառավարման ի՞նչ ներուժ ունի երկիրը: Առողջապահական ռեսուրսները, մասնավորապես՝ շնչառական սարքերը և հիվանդանոցային մահճակալները գուցեև բավարար են այս պահի համար, բայց արդյո՞ք մշակվում են երկարաժամկետ քայլեր անկանխատեսելի զարգացումներին դիմակայելու համար: Եվ որքա՞ն լավ է ծրագրված «վերականգնման փուլը»:

Կարևորագույն այս ուղղություններով քայլերը զգալիորեն կբարելավեն համաճարակի վերահսկման և տարերային աղետների կառավարման Հայաստանի քաղաքականությունն ու երկարաժամկետ ռազմավարությունը:

 

Հայաստանի վարչական և ենթակառուցվածքային հնարավորությունները

Առողջապահության բնագավառում Հայաստանի վարչական և ենթակառուցվածքային հնարավորությունները կվերլուծենք Donabedian Quality Framework-ի միջոցով՝ դասակարգման մի մոդել, որը գնահատում է առողջապահական համակարգերի որակը՝ հիմնվելով կառուցվածքի, գործընթացների ու արդյունքի ցուցանիշների վրա [5]:

Խնամքի որակի գնահատման Դոնաբեդյանի մոդել (Donabedian 1988)

 

Քանի որ կորոնավիրուսի համավարակը դեռ շարունակվում է, արդյունքների գնահատում չի կատարվի. դեռ վաղ է գնահատել արդյունքները:

Կառուցվածք

Հայաստանի առողջապահական համակարգը, համեմատության մեջ, խիստ թերֆինանսավորված է. երկրի ՀՆԱ-ի ընդամենը 1.6 տոկոսն է ուղղվում առողջապահական ծախսերին (ամենացածր ցուցանիշներից է աշխարհում), իսկ առողջության առաջնային պահպանման ծախսերի ավելի քան 50 տոկոսը արտաբյուջետային է (ամենաբարձր ցուցանիշներից է աշխարհում) [6]: Այսպիսով, կառուցվածքային տեսանկյունից առողջապահական համակարգը մշտապես թերֆինանսավորված է, ինչը ստեղծում է համակարգային սահմանափակումներ, որոնք իրենց հերթին հանգեցնում են հասանելիության, կառավարման և բժշկական խնամքի որակի խնդիրների: Դրանով հանդերձ, առողջապահության համակարգի աշխատուժը կայուն է, քանի որ չկա բուժանձնակազմի զգալի պակաս: Սակայն, խիստ անհամաչափություն կա գյուղական շրջանների և մայրաքաղաքի միջև. Երևանում բժիշկների կենտրոնացումը չափազանց մեծ է՝ ի տարբերություն հանրապետության մյուս շրջանների: Բացի այդ, առաջնային խնամքի բուժանձնակազմն անհամեմատ սակավաթիվ է համեմատ մյուս մակարդակների: Անհամաչափությունը, սակայն, կարող է նպաստավոր լինել ընթացիկ իրավիճակում. մասնագետներն ի զորու են պայքարել կորոնավիրուսի կոնկրետ բարդությունների դեմ: Իսկ ընդհանուր առմամբ, թվային բաշխումը բավական խոսուն է. Հայաստանում բժիշկների միջին քանակը 10,000 մարդու հաշվով 43.7 է։ Համեմատության համար նշենք, որ Եվրոպայում ցուցանիշը 30.6 է: Պատկերը հակառակն է գրանցված բուժքույրերի առումով՝ 88.3 բուժքույր 10,000 մարդու հաշվով Եվրոպայում և 45.6՝ Հայաստանում: Սա հարաբերականորեն բացասական ցուցանիշ է:

Պատկեր 145. Ստացիոնար և ամբուլատոր բուժաշխատողների կենտրոնացումն ըստ մարզերի՝ յուրաքանչյուր 10,000 բնակչի հաշվով, 2015

Աղբյուրը՝ NHIAC, 2015

Աղյուսակ 42. Առողջապահական ակտիվ աշխատուժ, 2005-2015 թթ. (ներառյալ մասնավոր ատամնաբուժարանները)

Կառուցվածքային մյուս կարևոր փոփոխականը համաճարակների ժամանակ բուժհաստատությունների տարողունակությունն է։ Նկատի ունենալով, որ երկրի բնակչությունը 3 միլիոն է, Հայաստանում հիվանդանոցների մահճակալների քանակը 10,000 մարդու հաշվով 4.2 է: Սա համեմատաբար բարձր ցուցանիշ է, քան Կանադայում՝ 2.5, ԱՄՆ-ում՝ 2.8 և Իտալիայում՝ 3.2: Ցուցանիշը խոսուն է Հարավային Կորեայում, որն այս համավարակի ընթացքում ներուժի ավելացման հրաշալի օրինակ է ցույց տվել՝ 12.8 մահճակալ 10,000 մարդու հաշվով:

Սակայն մեկ շնչի հաշվով մահճակալների հարաբերական ավելցուկն ու դրանց թերբեռնվածությունը, որն արդյունք է ոչ արդյունավետ կառավարման ու վատնումների, ըստ էության, կարող է դրականորեն անդրադառնալ Հայաստանի ներուժի ավելացման վրա: Այդուհանդերձ, գոյություն ունեն շատ ավելի նուրբ գործոններ, որոնք անհրաժեշտ է նկատի ունենալ՝ ինտենսիվ թերապիայի մահճակալների քանակը, համավարակի վերահսկման/բացասական ճնշման սենյակների մահճակալների քանակը, այդ մահճակալների հասանելիությունը բոլոր հիվանդանոցներում (սուր վարակիչ հիվանդությունները սովորաբար կենտրոնացված են բուժվում, օրինակ՝ Նորքի ինֆեկցիոն հիվանդանոցում, որը ընդլայնվում է կորոնավիրուսի դեմ պայքարի շրջանակներում): Այսպիսով, թեև տեսականորեն կա ներուժի ավելացման հնարավորություն, այնուամենայնիվ, շատ են հավելյալ գործոնները, որոնք անհրաժեշտ է հաշվի առնել սահմանափակումները վերացնելիս:

Պատկեր 12. Հայաստանը Եվրոպայի միջին ցուցանիշի համեմատ, 2014

Աղբյուրը՝ ԱՀԿ. Առողջություն բոլորի համար, 2016

Սարքավորումների քանակն ու դեղամիջոցների պաշարները ևս կարևոր կառուցվածքային ցուցանիշներ են: Առողջապահության նախարարությունը հայտարարել է, որ երկրում կան անհատական պաշտպանության բավարար միջոցներ և ներուժի ավելացման համար նախատեսված պահուստներ: Ախտորոշման անհրաժեշտ բաղադրիչները, ինչպիսիք են վիզուալացումը կամ լաբորատոր թեստերը, նույնպես համաչափ են իրավիճակին: Առողջապահության նախարարությունը մշակում է արագ թեստավորման մեխանիզմներ՝ այս կերպ ավելացնելով ներուժը:

Հաշվի առնելով, որ գոյություն չունի կորոնավիրուսի դեմ պայքարի որևէ հայտնի դեղամիջոց, շեշտը դրվում է օժանդակ դեղամիջոցների վրա: Հայաստանն ամենայն հավանականությամբ ունի բավարար քանակով հակաբիոտիկներ, օրինակ, լրացուցիչ բակտերիալ վարակները բուժելու համար, որոնք անհրաժեշտ կլինեն ներուժի ավելացման ընթացքում: Ի լրումն սրա, Հայաստանում կան բավարար քանակով շնչառական սարքեր՝ բռնկման դեպքում հիվանդների ավելացող հոսքը սպասարկելու համար: Առողջապահության նախարարությունը հայտարարել է, որ երկրում կա 334 շնչառական սարք, որոնցից 15-ը պահվում են հատուկ կորոնավիրուսի դեպքերի համար: Ավելին, ևս 21-ը ձեռք են բերվել և Հայաստանում կլինեն առաջիկա երկու շաբաթում: Համաչափ է, որ Հայաստանում կա մեկ շնչառական սարք՝ 8,450 մարդու հաշվով: Համեմատության համար նշենք, որ Հայաստանի կարողությունները բավական բարձր են. Միացյալ Նահանգներում մեկ շնչառական սարք կա 2,000 մարդու, Կանադայում՝ 7,500 մարդու, Բրիտանիայում՝ 13,400 մարդու, Իտալիայում՝ 16,000 մարդու հաշվով:

 

Գործընթացներ

Թեև Հայաստանի առողջապահության համակարգի վարչական և ենթակառուցվածքային հնարավորությունները բավարար են կորոնավիրուսի տարածումը զսպելու համար, այնուամենայնիվ, դրական արդյունք գրանցելուն հավասարապես կարող են նպաստել համավարակը կանխարգելող այնպիսի գործընթացներ, ինչպիսին վարակի դեմ իրական պայքարն է: Այս փուլում ձեռնարկված քայլերը գերազանցապես կենտրոնացած են տարածումը զսպելու ուղղությամբ. այդ քայլերի որակը գնահատելու համար անհրաժեշտ են ավելի լայնածավալ զարգացումներ և որակյալ տվյալներ: Դրանով հանդերձ, համաճարակի դեմ պայքարի գործընթացներն ուսումնասիրելիս ուղենշային կարող են լինել հետևյալ հարցերի պատասխանները.

• ձեռնարկվում են արդյոք սոցիալական հեռավորությունը, ինքնամեկուսացումը, «արգելանքը» ապահովող արդյունավետ միջոցներ.

• համաճարակի հետևանքները մեղմող գործողությունները հիմնականում կախված են մարդկանց ակտիվ մասնակցությունից և «ինքնակարգավորումից». կա՞ արդյոք հանրային բավարար գիտակցում այս միջոցների անհրաժեշտության մասին.

• արդյո՞ք մարդիկ պատշաճ կերպով, և անհրաժեշտության դեպքում, կրում են պաշտպանական միջոցներ.

• արդյո՞ք արդյունավետ մշտադիտարկվում են տնային մեկուսացման մեջ գտնվող անհատները.

• արդյո՞ք մարդիկ տեղեկացված են վարակի ախտանիշների մասին և գիտե՞ն երբ և ինչպես գործել, ում դիմել.

• կասկածելի դեպքերի մեկուսացման համար կա՞ն արդյոք մշակված կանոններ, ընթացակարգեր և կարգավորումներ, որոնք թույլ չեն տա վտանգել մյուսների առողջությունը.

• արդյո՞ք պատշաճ ախտորոշիչ գործիքներ են օգտագործվում հիվանդների վիճակը մշտադիտարկելու համար:

Այսօրինակ ընթացակարգերի մշակումն ու ներդրումը աղետի կառավարման բոլոր մակարդակներում (կլինիկական օգնություն, կառավարում, հաղորդակցություն) նույնքան վճռորոշ նշանակություն կարող են ունենալ վերջնական արդյունքի համար, որքան Հայաստանի առողջապահական համակարգի կառուցվածքային բաղադրիչները: Ավելին, ինչը պակաս կարևոր չէ, առանցքային գործընթացների արդյունավետության գնահատումը «վերականգնման փուլի» էական բաղադրիչ կարող է լինել և օժանդակել թե՛ ընթացիկ, թե՛ ցանկացած հնարավոր սցենարի կառավարումը բարելավելուն:

 

Սփյուռքի դերը կորոնավիրուսի համավարակի համատեքստում

Անհնար է թերագնահատել կորոնավիրուսի դեմ պայքարում հայկական Սփյուռքի դերակատարությունը։ Սփյուռքի գործերի գլխավոր հանձնակատարի գրասենյակի (Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակ) ղեկավարությամբ Հայաստանի կառավարությունը համակարգում է փոխգործակցությունը Սփյուռքի իր գործընկերների հետ։ Հայրենիք-Սփյուռք կապերի համակարգումն այժմ իրականացվում է երեք ճանապարհով։ Առաջին. Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակը հիմնական կամուրջն է Հայաստանում առկա կարիքների և Սփյուռքի գործընկերների օգնությամբ այդ կարիքներին արձագանքելու միջև: Կապի այս եղանակն աշխատում է հետևյալ կերպ. Առողջապահության նախարարությունը, օրինակ, Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակ է ներկայացնում առաջին անհրաժեշտության պարագաների ցուցակներ: Վերջինս խորհրդակցում է սփյուռքահայ մասնագետների հետ և հենվելով նրանց փորձագիտական խորհուրդների վրա՝ ճշտում ցուցակներն ու ձեռք բերում պահանջվող պարագաները Սփյուռքի գործընկերներից:

Երկրորդ ճանապարհը միջգերատեսչական համակարգումն է: Սփյուռքահայերը դիմում են տարբեր նախարարություններ և փորձում գտնել հայրենիքին օգնելու մեխանիզմներ: Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակը մեկտեղում է այս բոլոր միջնորդությունները, ապա պաշտոնապես դրանք ուղղորդում համապատասխան նախարարություններ: Բացի այդ, Հանձնակատարի գրասենյակը փորձում է Սփյուռքի աջակցությունը համակարգել գործընկեր-կազմակերպությունների միջոցով։ Օրինակ, անհատ բժիշկները կամ բժշկական սարքավորումների դոնորները ոչ թե կապ են հաստատում Հայաստանի կառավարության հետ, այլ բարերարներին ուղղորդում են Սփյուռքի համապատասխան կազմակերպություններ, որոնք արդեն իսկ գործընկերներ են և հայրենիքի հետ գործակցության փորձ ունեն։

Երրորդ ճանապարհը Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակի անմիջական մասնակցությամբ գործողությունների համակարգումն է: Օրինակ, գրասենյակը համակարգում է Սփյուռքի և հայաստանյան մասնագետների միջև հաղորդակցությունը WhatsApp-ի միջոցով: Այսպես. Հայաստանում համավարակի տարածումը կառավարելու գործընթացում ներգրավված են ոչ միայն հայաստանյան համաճարակաբաններն ու առողջապահության փոխնախարարները, այլև Սփյուռքի հարցերի գլխավոր հանձնակատարը, մեկ համաճարակաբան Միացյալ Թագավորությունից, ևս երկուսը՝ ԱՄՆ-ից։

 

Ինչպե՞ս կարող են Սփյուռքի փորձագետները բարելավել հակահամաճարակային վերահսկողությունը Հայաստանում

Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները ճգնաժամերի և արտակարգ իրավիճակների պայմաններում ընդհանուր առմամբ ամրապնդման միտում են ցուցաբերում, քանի որ մի կողմի կարիքները և մյուսի հնարավորությունները համընկնում են ճգնաժամերին դիմակայելու անհրաժեշտության համատեքստում: Այն, որ մենք դրա ականատես ենք կորոնավիրուսի համավարակի ընթացքում, ավելի քան ակնհայտ է: Ընդ որում, կան ոլորտներ, որոնք կառուցողական քննադատություն և փորձագիտական խորհրդատվություն են պահանջում:

Ընթացիկ ճգնաժամում դրական էր Սփյուռքի ներկայացուցիչների՝ պետականակենտրոն օժանդակության ցուցաբերելու պատրաստակամությունը: Ավելի քան երբևէ, ներկայիս ջանքերը չեն ենթադրում կառավարությունը շրջանցելու և ուղղակիորեն հասարակությանն օժանդակելու միտում. ավելին, Սփյուռքի բարերարներն աշխատում են պետության հետ, որպեսզի ամրապնդեն երկրի՝ ճգնաժամին դիմակայելու հնարավորությունները [7]: Խնդիրը, սակայն, երկկողմանի է. Սփյուռքի մոտեցումը իրավիճակային է ու ոչ համակարգային, բացի Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակից՝ գոյություն չունեն ինստիտուցիոնալ կամ մերձկառավարական մարմիններ, որոնք թույլ կտան պաշտոնապես կազմակերպել Սփյուռքի ներգրավվածությունը: Այս երկու սահմանափակումների վերացումը որոշիչ նշանակություն ունի ճգնաժամի շրջանում Սփյուռքի՝ ավելի արդյունավետ օժանդակություն տրամադրելու հնարավորություններն ավելացնելու և զարգացնելու հարցում:

Դիտարկենք հետևյալ կոնցեպտուալ մոդելը [8].

 

Անկախությունից հետո Սփյուռքի մոտեցումը, միանգամայն հասկանալի պատճառներով, եղել է «մարդասիրական օգնություն» տրամադրելու տրամաբանությամբ՝ «շրջանցելով կառավարությունը»: Նախորդ վարչակազմերի կոռուպցիան և ավտորիտարիզմը չէին նպաստում «կառավարության հետ գործընկերությանը»: Թավշյա հեղափոխությունը կտրուկ փոխել է դինամիկան: Հիմա, երբ ավելացել է վստահությունը կառավարության նկատմամբ, ժամանակն է, որ Սփյուռքը հետամուտ լինի «մարդասիրական օգնությունից» դեպի «կայուն զարգացում» անցմանը, որը հնարավոր է միայն «համակարգի ամրապնդման» և «կառավարության հետ գործընկերության» միջոցով: Այսպիսով, ճգնաժամին արձագանքի իրավիճակային և ոչ համակարգային մոտեցումները բարելավելու համար Սփյուռքի ներգրավվածությունը պետք է լինի ինստիտուցիոնալ՝ որպես կայուն գործընկերություն կառավարության հետ:

Մշակված մոդելը, որը կոնցեպտուալացնում է այս առաջարկը, ենթադրում է ստեղծել «Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցներ» (Diaspora Advisory Councils, DAC), որոնք ձևավորում են ոլորտային փորձագետները [9]: Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցները ձևավորվում են որպես կեղծ-գերատեսչական մարմիններ և գործում անդրազգային մակարդակում. Սփյուռքի փորձագետներն աշխատում են Հայաստանի կառավարության կողմից ճանաչվող այս կառույցներում, որոնք էլ իրենց հերթին խորհրդատվություն են տրամադրում և աջակցում հայկական պետությանը: Այս կառույցները իրենց պաշտոնական գործունեությունը համակարգում են Սփյուռքի հանձնակատարի գրասենյակի միջոցով: Առողջապահության ոլորտում և հատկապես ներկայիս ճգնաժամի պայմաններում որպես խորհրդատվական մարմին հանդես կգա Սփյուռքի՝ Առողջապահության հարցերով խորհրդատվական կառույցը:

Առողջապահության հարցերով Սփյուռքի խորհրդատվական կառույցի դերը վճռորոշ կարող է լինել առողջապահության կայուն զարգացման, առողջապահական համակարգի ամրապնդման հարցում: Որպես օրինակ դիտարկենք կորոնավիրուսի դեմ պայքարի ներկայիս իրավիճակը:

Մեր գծագրի ուղղահայաց առանցքը սկսվում է «Ծառայությունների մատուցումից»: Այս մակարդակում Սփյուռքը, օրինակ, կարող է առաքել ձեռնոցներ, դիմակներ և առաջին անհրաժեշտության բժշկական այլ պարագաներ: Սա, ինքնին հասկանալի է, երկարաժամկետ մոդուլային մոտեցում չէ: Առանցքը դեպի «Համակարգի ամրապնդում» տեղաշարժելով՝ Սփյուռքը, խորհրդատվական կառույցի հովանու ներքո, կարող է անել հետևյալը. բարելավել Հայաստանում ներկրումների շղթայի կառավարումը, օժանդակել մշակելու քաղաքականություն, որը կբարելավի աղետների կառավարումը, աջակցել տեղական մակարդակում վարակիչ հիվանդությունների վերահսկման համապատասխան կանոնակարգերի մշակմանը, մասնակցել այս կանոնակարգերի ներդրմանն ու դրանց գնահատմանը, խրախուսել ավելացնելու առողջապահության ոլորտի ֆինանսավորումը:

-----------------------------

[1] Սա արդյունք է միջազգային կազմակերպությունների հստակ ու ժամանակին տրված ցուցումների բացակայության։ Օրինակ, չափազանց ակտիվ ու ընդգրկուն հակազդեցությունը կարող է հետագայում բացասական հետևանքներ ունենալ: Դիտարկենք մեկուսացումը, հատկապես՝ զանգվածային մեկուսացումը. սա կարող է հանգեցնել խմբի ներսում վիրուսի փոխանցման ինտենսիվության մեծացման և, հետևաբար, ընդհանուր թվի ավելացման (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/30828672)։

[2] Սրա պատճառները բազմազան են և կապված են ինստիտուցիոնալ հասունության հետ, որը ժառանգվել է թավշյա հեղափոխությանը նախորդած վարչակազմերից։ Նախորդ համաճարակների պատշաճ գնահատականի և անհրաժեշտ տվյալների բացակայությունը թույլ չի տալիս ներկայիս համաճարակի կառավարման ընթացքում օգտագործել այդ փորձառությունը։ Արդյունքում կա ինստիտուցիոնալ ամնեզիայի զգացում, որը բերում է համաճարակների կառավարման ընդհատականության:

[3] Տե'ս https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5492906/#!po=20.3704 և https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12712037

[4] Պահանջները կարող են առաջադրվել անմիջապես հիվանդախնամ շրջանակներից և ներառել այնպիսի խնդիրներ, ինչպիսիք են լայնամասշտաբ լաբորատոր ուսումնասիրությունները կամ համաճարակաբանական հետազոտությունները (https://www.phe.gov/Preparedness/planning/mscc/handbook/chapter1/Pages/whatismedicalsurge.aspx)։

[5] https://www.ahrq.gov/talkingquality/measures/types.html

[6] http://documents.worldbank.org/curated/en/615741516195329170/pdf/Expansion-of-the-benefits-package-the-experience-of-Armenia.pdf

[7] Հայաստան համահայկական հիմնադրամը, օրինակ, տրամադրում է պաշտպանիչ պարագաներ անմիջապես Առողջապահության նախարարությանը (և ոչ թե առանձին հիվանդանոցների կամ անհատների):

[8] https://www.hfgproject.org/humanitarian-post-conflict-assistance-health-system-strengthening-fragile-states-clarifying-transition-role-ngos/, Տե՛ս նաև Canavan, A., P. Vergeer, J. Hughes and N. Ezard. 2008. Health Sector Policy and Funding Gaps in Post-conflict Settings: A Question of Aid Effectiveness in Transition. Final Draft — Executive Summary. Amsterdam: Royal Tropical Institute of the Netherlands. Report for the Health and Fragile States Network.

[9] https://www.evnreport.com/readers-forum/changing-the-paradigm-in-armenia-diaspora-relations