Growing up with my younger brother, we would often make jokes about him serving in the military. Sometimes, he and my mother would even use this fact to persuade me to do something that I did not want to: “Come on, give him the candy, you’ll regret it when he leaves home for the military service.” This was one of the classic examples, which by the way, always worked. As the years went by, we began to realize that Arman’s 18th birthday wasn’t that distant. Soon, the passing of every day meant we were closer to the day he would change his civilian clothes for a military uniform and begin a new chapter in his life in the small town of Hadrut, Artsakh.
We weren’t emotionally prepared for this new chapter, but the least prepared was Arman himself. Up until the very last day he was convinced that “military service was just a waste of time.” Arman’s negativity would often turn him into a different person - aggressive and intolerant. Twenty days after his departure, we headed to Hadrut for the official Oath Ceremony, where I found the sweet and loving brother I always admired.
Մանկության տարիներին եղբայրս ու ես հաճախ էին կատակում իր`բանակ գնալու շուրջ: Հաճախ նա և մայրս բանակ գնալու փաստը օգտագործում էին ինձ համոզելու, որ ինչ-որ բան անեմ իմ կամքին հակառակ: «Դե վերջացրու, տուր նրա ուզած կոնֆետը, թէ չէ հենց բանակ գնա, սրտիդ դարդ կլինի»: Սա դասական օրինակ էր, որը միշտ էր աշխատում:
Արմանի 18-րդ տարեդարձը, պարզվում է, այդքան էլ հեռու չէր: Մենք ավելի ու ավելի է էինք մոտենում օրվան, երբ Արմանը քաղաքացիական հագուստը կփոխարիներ զինվորական համազգեստով ու նոր էջ կսկսեր Արցախի Հադրութ փոքր քաղաքում:
Մեզանից և ոչ մեկը հոգեբանորեն պատրաստ չէր բանակին, ամենաքիչ պատրաստվածը հենց Արմանն էր: Նա համոզված էր, որ «զինվորական ծառայությունը ժամանակի կորուստ է»: Արմանի այս վերաբերմունքը հաճախ նրան ագրեսիվ և անհանդուրժող էր դարձնում: Ինչևէ, մեկնելուց 20 օր անց մենք գնացինք Հադրութ՝ մասնակցելու երդման արարողությանը, որտեղ հայտնաբերեցինք բարի ու հոգատար եղբորս, ումով միշտ հիացել եմ:
The ceremony was to start early in the morning. So we set off late at night. There was a long road ahead, and the closer we got, the farther Hadrut seemed, as if the road was being stretched by an invisible hand. With the heavy rain beating against the window, I turned on Tigran Hamasyan’s “Kars,” one of Arman’s favorite pieces, and tried to picture him in Hadrut. I could only imagine how happy he’d be to see his family and friends after a short period of time that nevertheless seemed like an entire year. It was strange to be in the car realizing we were going to him, and not with him. My heart was singing at the thought that in the morning I would see him again, embrace him tightly and feel the warmth of his kind smile.
After traveling 350 km, we finally arrived in Hadrut. It was 7:40 a.m. I was half-asleep and felt as if I was dreaming. The air was different; it felt thick, almost touchable and green. The town was silent. All you could see were little brick buildings, some riddled with bullet holes and the color green; the green of the gigantic mountains that surrounded us, the green of military cars that were parked on almost every corner. I had the impression that all of Hadrut had been militarized.
Երդման արարողությունը պետք է սկսվեր վաղ առավոտյան: Շարժվեցինք ուշ գիշերով: Առջևում երկար ճանապարհ էր, և որքան մոտենում էինք, Հադրութն այդքան ավելի հեռու էր թվում, կարծես ինչ-որ անտեսանելի ձեռք ձգում է ճանապարհը: Հորդառատ անձրևը հարվածում էր ապակուն, ես Տիգրան Համասյանի «Կարսն» էի լսում, Արմանի սիրած գործերից մեկը, և փորձում պատկերացնել նրան Հադրութում: Միայն երևակայել կարող էի, թե որքան կերջանկանար տեսնելով ընտանիքին ու ընկերներին այդ կարճ դադարից հետո, որն իրականում մի ամբողջ տարի էր թվում: Տարօրինակ էր, որ մենք գնում էինք նրա մոտ, և ոչ թե նրա հետ: Սիրտս երգում էր մտքից, որ առավոտյան նորից տեսնելու էի նրան, ամուր գրկելու ու զգալու նրա ամենաբարի ժպիտի ջերմությունը:
350 կմ անցնելուց հետո վերջապես հասանք Հադրութ: 7:40 էր: Կիսաքնած էի, կարծես երազում լինեի: Օդն ուրիշ էր. այն խիտ էր, շոշափելի ու կանաչ: Քաղաքը լուռ էր: Միակ բանը, որ կարող էիք տեսնել՝ աղյուսից շինություններն էին, մի քանիսը փամփուշտներից մնացած անցքերով, և համատարած կանաչը. մեզ շրջապատող հսկայական լեռների կանաչը և ռազմական մեքենաների, որոնք գրեթե ամեն անկյունում էին: Այնպիսի տպավորություն էր, թե ողջ Հադրութը ռազմականացված էր:
I was extremely impatient and whenever I saw a soldier I thought it was Arman. But we wouldn’t see him for another hour. And while everyone was sleeping in the car, my uncle and I decided to go for a walk and stopped by a store. At the entrance, there were two little boys with a black puppy. I couldn’t help but imagine them in military uniforms, especially after entering the store and seeing military uniforms for sale at a grocery store. I was staring at the strange combination of military boots and belts and bottles of sunflower oil when the boy with the black puppy shouted, “They are coming! They are coming!” Returning to reality, I quickly took my uncle by the hand and rushed out of the store.
The footsteps of the young recruits shook the narrow streets of Hadrut. Everybody else was running around with excitement. I had never seen so many eyes filled with longing. "Go and wake the others," I told my uncle and ran across the crowd of people to find Arman through my glasses that were covered in raindrops. There he was, standing in the first row with a rifle in his hand. Skinny cheeks, lightly sunburned. I felt something very uncanny. He kept staring here and there, trying hard to avoid looking directly at us. And when he failed for a second, his eyes met my mom’s, and they turned red.
Չափազանց անհամբեր էի: Հենց զինվոր էի տեսնում, կարծում էի, թե Արմանն է: Նրան միայն մեկ ժամ անց կարողացանք տեսնել: Այնպես որ, մինչ բոլորը քնած էին մեքենայում, հորեղբայրս ու ես որոշեցինք գնալ զբոսանքի և կանգ առանք մի փոքր խանութի մոտ: Մուտքի դիմաց երկու փոքրիկ տղաներ էին կանգնած՝ գրկած մի սև շնիկ: Անկախ ինձանից նրանց շարունակ պատկերացնում էի զինվորական համազգեստով, հատկապես խանութ ոտք դնելուց հետո: Առաջին անգամ էի տեսնում, որ արևածաղկի ձեթի շշերի կողքին զինվորական կոշիկներ ու գոտիներ վաճառեին: Մի քանի վայրկյան նայում էի տարօրինակ համադրությանը, երբ սև շնիկով տղան բղավեց. «Գալիս են, գալիս են»: Վերադառնալով իրականություն՝ արագ վերցրեցի հորեղբորս ձեռքն ու վազեցինք փողոց:
Երիտասարդ զինվորների ոտնաձայները թնդեցնում էին Հադրութի նեղ փողոցները: Բոլորը հուզված ու ոգևորված ինչ-որ տեղ էին վազում: Երբեք այդքան կարոտած աչքեր չէի տեսել մի տեղում: «Գնա մյուսներին արթնացրու»,- ասացի հորեղբորս, իսկ ինքս վազեցի մարդկանց ամբոխի միջով՝ փորձելով գտնել Արմանին անձրևի կաթիլներով պատված ակնոցներիս միջով: Հենց առաջին շարքում էր, ձեռքին՝ ինքնաձիգ: Նիհարած այտեր՝ փոքր-ինչ արևահարված: Տարօրինակ զգացում ունեի, ասես նրան ճանաչեի, բայց և անծանոթ լիներ: Հայացքը այստեղ-այնտեղ էր շրջում՝ փորձելով խուսափել ուղիղ մեզ նայելուց: Եվ երբ նա չկարողացավ, աչքերը հանդիպեցին մորս աչքերին ու կարմրեցին:
I’ve never worried about his physical preparedness. Serving in the army shouldn’t be that difficult for someone who has been into sports since he was six. Early mornings and discipline shouldn’t be too challenging for someone who would wake up at 5 a.m. every morning and never missed his morning run, even in the winter! What I did always worry about was the psychological challenge Arman would have to face. The tears in his eyes were there to prove my worries were right.
Once the Oath Ceremony was over, I ran toward Arman embracing him with all my strength. He finally let the tears roll down his face, and we were crying with the most joyous smiles on our faces. I felt paralyzed with happiness. To be beside him, hear his voice, and see our family united again; what else could I possibly need at that moment to be the happiest person on earth? I looked at him and realized how fundamentally I had missed his presence. How I missed listening to his favorite Tupac songs together, watching documentaries on Mike Tyson and Muhammad Ali, or when he’d kindly agree to listen to John Coltrane and Miles Davis even though he doesn’t enjoy jazz that much. I even missed our little fights because they too had the power to unite us.
Ես երբեք չեմ մտահոգվել Արմանի ֆիզիկական պատրաստվածության մասին: Բանակը չպետք է որ այդքան դժվար լիներ նրա համար, ով մանկուց տարբեր սպորտաձևերով է զբաղվել: Վաղ առավոտներն ու կարգապահությունը չպետք է չափազանց դժվար թվային նրան, ով չի զլանում ամեն օր 4-ին արթնանալ, որ բաց չթողնի առավոտյան վազքը, նույնիսկ ձմռանը: Բայց ես միշտ զգուշացել եմ հոգեբանական մարտահրավերներից։ Իսկ նրա աչքերում կուտակված շողշողուն արցունքները իմ մտահոգության ճշմարտացիության ապացույցն էին:
Երդման արարողությունն ավարտվեց, վազեցի Արմանի մոտ ու ամբողջ ուժով գրկեցի նրան: Վերջապես թույլ տվեց, որ կուտակված արցունքները գլորվեն: Երկուսով լաց էինք լինում՝ ամենաերջանիկ ժպիտներով: Լինել Արմանի կողքին, լսել նրա ձայնն ու տեսնել, որ մեր ընտանիքը կրկին միավորվել է։ Էլ ի ՞նչ է պետք այդ պահին ամենաերջանիկ մարդը լինելու համար: Շարունակ նայում էի նրան ու էլ ավելի գիտակցում, թե որքան էի կարոտել նրա ներկայությանը: Կարոտել էի նրա սիրելի Թուփաքի երգերը միասին լսելը, Մայք Թայսոնի ու Մուհամադ Ալիի մասին վավերագրական ֆիլմեր դիրելը։ Կարոտել էի, թե ինչպես էր համաձայնում հետս Ջոն Քոլթրեյնի ու Մայլզ Դեյվիզի երաժշտությունը լսել՝ չնայած որ ջազի երկրպագու չի: Նույնիսկ մեր վեճերն էի կարոտել, որովհետև դրանք էլ իրենց հերթին մեզ միավորելու ուժ ունեին:
Overwhelming Arman with our never-ending questions, we walked to the car to go somewhere for a picnic. All the families, including mine, had brought tons of food with them as if it was the end of the world. Probably all parents think that soldiers never get enough food in the army. However, these young men didn’t long for the delicious khorovats (barbecue). What they really missed and needed most was the presence of their families. I could see it in Arman’s gestures, his smile, and his words. He didn’t utter a single word of complaint about life in the army. Instead, he kept allaying our worries by telling us about his new friends, funny stories from the past weeks, and his small achievements, like when he scored 9 out of 11 in his first target practice.
It’s interesting how much a person can transform in just a month. Arman had become quite appreciative, tolerant and patient. “I am so glad you are here,” he kept repeating every fifteen minutes or so. He was extremely kind to all of us, especially my father, whereas in the past, his words would sound rather aggressive when he disagreed with him. Toward the evening, he handed us an eight-page long letter expressing all the things he didn’t have a chance to tell us before and apologized for any mistakes he had ever made. “In the past few months, I have been very unjust toward you all. Maybe it was because I didn’t quite realize what was going on in my head. I was confused and didn’t want you to see me that way. I have taken all the love for granted. Please know that I love and miss you, and I appreciate everything you do for me.”
Արմանին հարցուփորձելով՝ քայլեցինք դեպի մեքենան: Բոլոր ընտանիքները, այդ թվում իմը, իրենց հետ այնքան սնունդ էին բերել, կարծես աշխարհի վերջն էր: Ամենայն հավանականությամբ, բոլոր ծնողները կարծում են, թե զինվորները երբեք բավարար սնունդ չեն ստանում բանակում: Սակայն այդ երիտասարդները ոչ թե խորովածի, այլ իրենց ընտանիքների ներկայության կարիքն ունեին ամենից շատ: Ես դա տեսնում էի Արմանի շարժումներում, նրա ժպիտի ու խոսքերի մեջ: Նա փորձում էր բանակային կյանքի մասին բողոքի ոչ մի խոսք չասել: Փոխարենը փորձում էր մեղմել մեր անհանգստությունը՝ պատմելով իր նոր ընկերների, անցյալ շաբաթների զվարճալի պատմությունների ու իր առաջին փոքրածավալ նվաճումների մասին:
Հետաքրքիր է, թե որքան կարող է փոխվել մարդը մեկ ամսում: Արմանը դարձել էր երախտապարտ, հանդուրժող և չափազանց համբերատար: «Ես էնքան ուրախ եմ, որ դուք էստեղ եք»,- շարունակ կրկնում էր նա 15 րոպեն մեկ: Նա չափազանց բարի էր բոլորիս նկատմամբ, հատկապես՝ հայրիկի, չնայած նախկինում նրա խոսքերն ագրեսիվ էին հնչում, երբ չէր համաձայնում վերջինիս հետ: Երեկոյան նա մեզ ութ էջանոց նամակ տվեց, որտեղ արտահայտում էր այն ամենը, ինչը հնարավորություն չէր ունեցել պատմել մեզ նախկինում: Նա նաև ներողություն էր խնդրում իր բոլոր սխալների համար:
«Վերջին մի քանի ամիսների ընթացքում ես շատ անարդարացի եմ եղել ձեր նկատմամբ: Երևի նրանից էր, որ ես չէի հասկանում, թե ինչ էր կատարվում իմ գլխում: Ես շփոթված էի ու չէի ուզում, որ ինձ էդպես տեսնեիք: Ես չէի գնահատում ձեր կողմից ստացած սերը: Խնդրում եմ՝ իմացեք, որ ես սիրում ու կարոտում եմ ձեզ ու գնահատում եմ էն ամեն ինչը, որ դուք անում եք իմ համար»:
Seeing Arman motivated and willing to do well calmed all of us down. I knew he would have difficult days, many of them, but the positive change in his attitude would guide him in the right direction. And so, filled with hope, we said, “See you soon,” because we both hate goodbyes!
---------
Photos by Gayane Ghazaryan / Լուսանկարները՝ Գայանե Ղազարյանի
Տեսնելով Արմանի նոր տրամադրվածությունը՝ բոլորս հանգստություն զգացինք: Ես գիտեի, որ նա դժվար օրեր է ունենալու, սակայն նրա վերաբերմունքի դրական փոփոխությունը կօգնի նրան շարժվել ճիշտ ուղղությամբ: Եվ հույսով լցված՝ մենք իրար «առայժմ» ասացինք, քանի որ երկուսս էլ ատում ենք հրաժեշտները:
